Quốc Âm Thi Tập - Nguyễn Trãi

Mạn thuật 8

Chân chăng lọt đến cửa vương hầu,
Ấy tuổi nào thay đã bạc đầu.
Liều cửa nhà xem bằng quán khách,
Đam công danh đổi lấy cần câu.
Thân đà hết luỵ, thân nên nhẹ,
Bụt ấy là lòng, Bụt khá cầu.
Bui một quân thân ơn cực nặng,
Tơ hào chửa báo hãy còn âu.

Cước chú:
chăng: chẳng
cửa vương hầu: cửa vua, quan
thay: từ biểu thị nhấn mạnh hơn nữa cảm xúc đang nói đến
liều: liệu, liệu lượng, lường
xem: cho rằng
bằng quán khách: coi như nhà trọ
đam: đem, mang
lụy: đau buồn, phiền não
nên: trở nên
cầu: tìm, muốn, mong, muốn nhờ
tơ hào: mảy may
chửa báo: chưa báo
âu: lo lắng

 

Mạn thuật 9

Am quạnh thiêu hương đọc ngũ canh,
Linh đài sạch một dường thanh.
Nhà còn thi lễ âu chi ngặt,
Đời bượp văn chương uổng mỗ danh.
Đầu tiếc đội mòn khăn Đỗ Phủ,
Tay còn lựa hái cúc Uyên Minh.
Chi là của tiêu ngày tháng?
Thơ một hai thiên rượu một bình.

Cước chú:
am quạnh: lều cỏ vắng
thiêu hương: đốt hương
đọc: đọc sách
ngũ canh: năm canh
linh đài: cõi lòng
thanh: liêm khiết, thanh nhàn, trái với ô trọc.
thi lễ: nói tắt của Kinh Thi và kinh lễ, hai bộ kinh của nho gia.
âu chi: lo chi, lo gì
ngặt: nghèo khó
bượp: thiếu, ít, "bượp gì: thiếu gì"
mỗ: ngôi tự xưng, ta, có thể dùng làm chủ ngữ, cũng có thể làm tính từ với nghĩa "của ta".
Đỗ Phủ, Uyên Minh: nhà thơ nổi tiếng Trung Quốc
chi: gì, đứng đầu câu, dùng để hỏi
thiên: thiên thơ, bài thơ, áng thơ

 

Mạn thuật 10

Tưởng thân hư ảo nổi bằng bèo,
Chí cũ công danh vuỗn rã keo.
Viện có hoa tàn chăng quét đất,
Nước còn nguyệt hiện sá thôi chèo.
Lòng người tựa mặt ai ai khác,
Sự thế bằng cờ, bước bước nghèo.
Không hết kể chi tay trí thuật,
Để đòi khi ngã thắt khi eo.

Cước chú:
chí cũ: chí xưa
vuỗn: vẫn
rã keo: mất hết chất dính, (bóng) mất hết ý hướng
viện: vườn có tường rào vây quanh
chăng quét đất: không nỡ quét đất
sá thôi chèo: nên thôi không chèo (thuyền) nữa
ai ai: người người
khác: không giống với, không như nhau. Ý cả câu: lòng người cũng như khuôn mặt, không ai giống ai.
sự thế bằng cờ: việc đời giống như chơi cờ
nghèo: nguy hiểm, trong từ hiểm nghèo, ngoằn nghèo (ngoèo), ngặt nghèo, bệnh nghèo, nghèo nàn, thì nghèo
chi: gì, từ để hỏi đứng sau động từ, tỏ ý phủ định, trong làm chi, nài chi.
tay: người
trí thuật: trí tuệ và mưu thuật
đòi: đuổi, theo, trong từ theo đòi, làm đòi
thắt: buộc thít vào, chèn ép thêm.
eo: chỗ uốn cong, nghĩa bóng trỏ khi khó khăn, như "eo nghèo: chật hẹp, nghèo nàn; eo hẹp: chật hẹp, khốn khó".

 

Mạn thuật 11

Náu về quê cũ bấy nhiêu xuân,
Lưởng thưởng chưa lìa lưới trần.
Ở thế những hiềm qua mỗ thế,
Có thân thì sá cốc chưng thân.
Vườn còn thông trúc đương năm mẫu,
Câu ước công danh đổi một cần.
Miệt bả hài gai khăn gốc,
Xênh xang làm mỗ đứa thôn nhân.

Cước chú:
lưởng thưởng: bộ mệt nhọc, yếu đuối, bộ đi xiêu xó, không vững
hiềm: e, ngại, sợ
qua: sống cho hết một quãng thời gian nào đó
mỗ thế: đời ta
sá: hãy, nên
cốc: hiểu, biết, trong giác ngộ
chưng: hư từ vô nghĩa, đứng giữa động từ và tân ngữ
đương: gần gần, xấp xỉ, lưu tích còn trong từ tương đương
câu: cần câu
ước: ước định, ý cả câu: đổi công danh lấy cần câu (cá)
miệt bả: cái tất bằng vải thô
hài gai: đôi hài làm bằng vỏ hoặc sợi cây gai,
khăn gốc: khăn dệt từ sợi thô
xênh xang: ung dung
mỗ: ta
đứa thôn nhân: người quê mùa, nông dân

 

Mạn thuật 12

Trường văn nằm ngả mấy thu dư,
Uổng tốn công nhàn biện "lỗ ngư".
Còn miệng tựa bình đà chỉn chử,
Có lòng bằng trúc mỗ nên hư.
Én từ nẻo lạc nhà Vương Tạ,
Quạt đã hầu thu lòng Tiệp Dư.
Chỉn sá lui mà thủ phận,
Lại tu thân khác mặc thi thư.

Cước chú:
Trường văn: văn đàn, rộng hơn là chỉ việc học hành thi cử.
mấy thu: mấy năm
dư: dài hơn so với quãng thời gian đã nhắc đến.
uổng tốn: uổng phí
công: công nghiệp và danh vọng
nhàn: vô sự, an tĩnh, hư không
biện: phân biệt, biện biệt
chữ lỗ 魯 và chữ ngư 魚, hai chữ gần giống nhau nên hay bị lầm, giống như chữ tác đánh chữ tộ
chỉn: vẫn, chỉ một mực
chử: giữa (ý: giữ miệng như nâng bình)
lòng bằng trúc: lòng thẳng ngay như cây trúc
hư: để lòng nhàn nhã, không còn bộn tạp, không chịu bất kỳ tác động nào của cuộc sống, của ngoại giới.
Vương Tạ: họ Vương và họ Tạ, hai vọng tộc đời Lục Triều; Vương Tạ để chỉ thay cho các nhà thế môn vọng tộc.
hầu: toan, định, muốn.
Tiệp Dư: tức Ban Tiệp Dư 班婕妤 (48 tcn- 2 scn), từ phú gia đời Tây Hán, là phi tử của Hán Thành Đế, có đức hạnh, giỏi thơ phú, viết nhiều nhưng nay chỉ còn ba bài, là tự thương phú, đảo tố phú và bài ngũ ngôn đoàn phiến ca. Bài cuối bà làm khi không còn được vua sủng ái nữa, trong đó có ví thân phận người con gái trong cung như chiếc quạt, chỉ được sủng ái nhất thời mà thôi.
chỉn sá: chỉ nên
khác: sau, trái với này - hiện tại
thi thư: nói tắt của Kinh Thi và Kinh Thư, hai bộ kinh điển của nho gia.

 

Mạn thuật 13

Quê cũ nhà ta thiếu của nào,
Rau trong nội, cá trong ao.
Cách song mai tỉnh hồn Cô Dịch,
Kề nước cầm đưa tiếng cửu cao.
Khách đến, vườn còn hoa lác,
Thơ nên, cửa thấy nguyệt vào.
Cảnh thanh dường ấy chăng về nghỉ,
Lẩn thẩn làm chi áng mận đào.

Cước chú:
cách: ngăn
song mai: cửa sổ có hoa mai
Cô Dịch: biểu tượng cho người đẹp có phẩm cách cao khiết hay chỉ chung cho thần tiên; nghĩa cả câu 3: Hoa mai thanh khiết như thần nhân ở núi Cô Dịch
cửu cao: chín cái đầm; nghĩa bóng tả tiếng đàn trong trẻo, tao nhã như tiếng hạc.
lác: nhìn, ngắm
nên: thành
chăng: chẳng
áng mận đào: chốn quan trường nhiều bon chen

 

Mạn thuật 14

Án tuyết mười thu uổng đọc thư,
Kẻo còn loạt loạt chữ Tương Như.
Nước non kể khắp quê Hà Hữu,
Sự nghiệp nhàn khoe phú Tử Hư.
Con mắt hoà xanh đầu dễ bạc,
Lưng khôn uốn lộc nên từ.
Ai ai đều đã bằng câu hết,
Nước chăng còn có Sử Ngư.

Cước chú:
án tuyết: dịch từ chữ tuyết án. Sách Tôn Thị Thế Lục ghi: "... đời Tấn thuở nhỏ nhà nghèo, thường nhờ ánh sáng của tuyết để đọc sách"
Tương Như: tức Tư Mã Tương Như (179 tcn-?), tự là Trường Khanh , người quận Thục (nay là Thành Đô, tỉnh Tứ Xuyên), là nhà từ phú nổi tiếng đời Tây Hán, được người đời sau ca ngợi là phú thánh.
Hà Hữu: chốn không có gì, chốn hư không, dịch từ câu vô hà hữu chi hương (quê hương của không có gì)
Tử Hư: tên một nhân vật hư cấu trong bài Tử Hư phú của Tư Mã Tương Như. Tử Hư phú kể chuyện Tử Hư (Chàng Hư Huyễn) người nước sở, khoe với Ô Hữu (làm gì có) người nước Tề về quy mô to lớn của đầm Vân Mộng và những cuộc săn bắn của vua sở. Ô Hữu cãi lại rồi cũng đem chuyện nước Tề ra khoác lác. Trong bài Thượng lâm phú, Tương Như tiếp tục kể chuyện Vong Thị Công (không có người ấy) bác bỏ ý kiến cả hai người: "việc săn bắn của nước sở cố nhiên là dở mà việc săn bắn của nước Tề cũng chẳng là hay", vì vua tề vua sở "chỉ chăm chăm muốn hơn nhau về việc xa xỉ, vượt nhau về việc hoang dâm; cả hai người Tử Hư và Ô Hữu đều khoác lác suông chứ cũng chưa bao giờ được nhìn tận mắt". Đời sau nhân đó gọi những việc hư vô là Tử Hư Ô Hữu.
hòa: mà
xanh: tuổi trẻ
khôn: khó có thể
uốn: khom lưng cong mình
lộc: bổng lộc của quan
từ: từ chối
Sử Ngư: tên người, quan Đại phu nước Vệ thời Xuân Thu, là người ngay thẳng, ngạnh trực trong mọi hoàn cảnh.

 

陳情 Trần tình 1

Từ ngày gặp hội phong vân,
Bổ báo chưa hề đặng mỗ phân.
Gánh, khôn đương quyền tướng phủ,
Lui, ngõ được đất Nho thần.
Ước bề trả ơn minh chúa,
Hết khoẻ phù đạo thánh nhân.
Quốc phú binh cường chăng có chước,
Bằng tôi nào khuở ích chưng dân.

Cước chú:
bổ báo: <từ cổ> báo đền, như báo bổ.
mỗ: chỉ số lượng nhỏ, chút, mảy may.
phân: phần
gánh: đảm đương
khôn: khó có thể
đương: nhận lấy, gánh vác, chịu trách nhiệm, trong đảm đương
tướng phủ: tướng quốc
hết khỏe: hết sức
chước: mưu lược, kế sách, lưu tích trong mưu ma chước quỷ.
khuở: chỉ khoảng thời gian
chưng: đối với

 

Trần tình 2

Vàng bạc nhà chăng có mỗ phân,
Lành thay cơm cám được no ăn.
Lọn khuở đông, hằng nhờ bếp,
Suốt mùa hè, kẻo đắp chăn.
Ác thỏ tựa thoi xem lặn mọc,
Cuốc cày là thú những xung xăng.
Cậy trời còn có bây nhiêu nữa,
Chi tuổi chăng hiềm kẻ khó khăn.

Cước chú:
mỗ: chỉ số lượng nhỏ, chút, mảy may; phân: phần; chăng có mỗ phân: không có được mấy phần
Ý câu 2: tốt (may) thay cơm cám được ăn no, ăn đủ
lọn: suốt hết; lọn khuở đông: trọn mùa đông
kẻo: khỏi phải
ác thỏ (ác thố): ác: con quạ, chim ác, chim ô, tên chữ là tuấn ô. Truyền thuyết cho rằng đó là thần điểu ba chân, điều khiển cỗ xe mặt trời; sau chim ô dùng để chỉ mặt trời; thố: mặt trăng; Ác thỏ tựa thoi: chỉ mặt trăng mặt trời lặn mọc luân phiên như con thoi
xung xăng: thung thăng, ung dung, thảnh thơi
bây nhiêu: bấy nhiêu
chi: gì, từ để hỏi đứng sau động từ, tỏ ý phủ định, trong làm chi, nài chi.
chăng hiềm: chẳng ngại, chẳng sợ

 

Trần tình 3

Pheo làm chèo, trúc làm nhà,
Được thú vui, ngày tháng qua.
Cơm kẻ bất nhân ăn ấy trớ,
Áo người vô nghĩa mặc chăng thà.
Khỏi triều quan mới hay ơn chúa,
Sinh được con thì cảm đức cha.
Mừng khuở thái bình yêu hết tấc,
No lòng tự tại quản chi là.

Cước chú:
pheo: một loại tre, lưu tích còn trong tre pheo
trớ: sai, trái
vô nghĩa: không có đạo nghĩa
chăng thà: chẳng thà, chẳng đành
khỏi: dời khỏi, thoát
yêu hết tấc: yêu tột độ
no lòng: đủ lòng, tự thấy đủ