Quốc Âm Thi Tập - Nguyễn Trãi

Bảo kính cảnh giới 3

Có của hằng cho lại có thông,
Tích nhiều con cháu nõ trông.
Nghiệp Lưu Quý thịnh, đâu truyền báu,
Bia Nguỵ Trưng cao, há nối tông.
Hiềm kẻ say chưng bề tửu sắc,
Hoạ người thìn được thói cha ông.
Còn nhiều sá họp toan ăn uống,
Tám chín mươi thì vạn sự không.

Cước chú:
của hằng: dịch từ chữ hằng sản, sản hằng
thông: đủ hết, đủ cả.
tích: tích trữ
nõ: chẳng; nõ trông: chẳng trông mong, chẳng hề trông
Lưu Quý: tức Hán Cao Tổ Lưu Bang (256 - 195) là vị hoàng đế sáng lập nhà Hán trong lịch sử Trung Quốc
đâu: không
Nguỵ Trưng: (580- 643), tự Huyền Thành, người Cự Lộc, nay là huyện Cự Lộc thành phố Hình Đài tỉnh Hà Bắc. Ông là nhà chính trị, nhà tư tưởng gia, nhà sử học đời Đường
há: nào có
tông: tổ tông
hiềm: e sợ
họa: may ra
thìn: gìn giữ
câu 7, 8: ý nói nhiều kẻ chỉ tụ họp ăn uống chơi bời, đến khi chết thì cũng chẳng còn lại gì.

 

Bảo kính cảnh giới 4

Nhân nghĩa trung cần chử tích ninh,
Khó thì hay kháo, khốn hay hanh.
Đời Thương thánh biết cầu Y Doãn,
Nhà Hán ai ngờ được Tử Khanh.
Khi bão mới hay là cỏ cứng,
Khuở nghèo thì biết có tôi lành.
Kìa ai cây cả nhàn ngồi tựa,
Nẻo có công nhiều lọ phải tranh.

Cước chú:
chử: sống theo đạo lý nào đó. "chử: sửa mình, hối hận".
tích ninh: sự an lành từ xưa còn truyền lại. Ý câu này nói: ta hãy cứ giữ gìn bốn cái đức nhân - nghĩa - trung - cần, vì đó là những nết tốt lành từ đời xưa truyền lại. Bởi theo quy luật cuộc đời, lúc khó sẽ ló cái khôn, lúc khốn cùng rồi sẽ lại hanh thông, như việc Y Doãn đời Thương, Tử Khanh đời Hán được trọng dụng.
kháo: khéo léo
khốn: khốn cùng, quẫn
hanh: hanh thông, thuận lợi, suôn sẻ.
thánh: những bậc trí tuệ và đạo đức cao viễn theo tiêu chuẩn của nho gia.
cầu: tìm, muốn, mong, muốn nhờ
Y Doãn: Đại thần thời đầu nhà Thương. Y Doãn là nguyên lão phụ chính 4 triều vua dạy dỗ các vị vua trẻ rất cẩn thận. (Ý câu: đời nhà Thương, các bậc minh quân biết trọng dụng người tài giỏi là Y Doãn)
Tử Khanh: tức Tô Tử Khanh, hay Tô Vũ (140 -87 tcn), làm trung lang tướng đời Hán Vũ Đế, đi sứ Hung Nô, cứng cỏi không chịu khuất phục, nên bị đày đi chăn dê, sau mười chín năm mới được thả về nước.
khuở nghèo: thuở nghèo khó
tôi: bề tôi; tôi lành: bề tôi tốt
cây cả: cây cao, to lớn
nẻo: nếu; công: công sức
lọ: đâu cần (phải tranh giành)

 

Bảo kính cảnh giới 5

Phúc của chung, thì hoạ của chung,
Nắm thì hoạ khỏi phúc về cùng.
Văn chương chép lấy đòi câu thánh,
Sự nghiệp tua thìn phải đạo trung.
Trừ độc trừ tham trừ bạo ngược,
Có nhân có trí có anh hùng.
Chiềng cho biết nay dường ấy,
Chẳng thấp thì cao ắt được dùng.

Cước chú:
phúc - họa: may mắn >< tai họa
nắm thì: nắm được thời thế
họa khỏi phúc về: hết tai họa, phúc đến
đòi: nhiều;
câu thánh: câu văn, thơ, lời răn dạy của bậc thánh hiền
tua thìn: nên giữ gìn
phải: cần, không thể không làm, không thể khác (phải giữ, phải nắm lấy đạo trung)
chiềng cho biết: tâu lên cho biết
nay: hiện giờ, tại thời điểm nói.
dường ấy: như thế, như vậy
thấp cao: chỉ những đối lập về địa vị hay thân phận trong cuộc sống nói chung, như sang hèn, giàu nghèo
ắt: sẽ

 

Bảo kính cảnh giới 6

Lấy khi phú quý đắp cơ hàn,
Vần chuyển chăng dừng sự thế gian.
Nẻo khỏi tiểu nhân quân tử nhọc,
Dầu chăng quân tử tiểu nhân loàn.
Của nhiều, sơn dã đam nhau đến,
Khó ở, kinh thành thiếu kẻ han.
Hằng lấy đạo trung làm nghĩa cả,
Qua ngày qua tháng được an nhàn.

Cước chú:
đắp: đổi
vần chuyển: xoay chuyển, đổi thay
chăng dừng: chẳng thể dừng. Ý cả hai câu: khi phú quý, khi cơ hàn - là sự thường của thế gian, không thể can thiệp (chăng dừng)
nẻo: nếu
khỏi: thoát
tiểu nhân: nhân dân nói chung; Ý cả câu: nếu như không có người dân quê, thì người quân tử sẽ phải nhọc nhằn (chẳng ai nuôi người quân tử).
loàn: loạn; Ý cả câu: Nếu không có người quân tử thì nhân dân cũng loạn lạc; Hai câu thực nói lên mối quan hệ giữa nhân dân và người quân tử.
(dịch từ câu: vô dã nhân mạc dưỡng quân tử, vô quân tử mạc trị dã nhân của Khổng Tử)
sơn dã: đồng nội, rừng núi.
đam: đem
han: hỏi han
Hai câu luận dịch từ câu bần cư náo thị vô nhân vấn, phú tại thâm sơn hữu khách tầm ý là: "nghèo ở chợ đông không ai hỏi, giàu ở non sâu có kẻ tìm"
hằng: thường, luôn, mãi
nghĩa cả: nghĩa lớn

 

Bảo kính cảnh giới 7

Cắp nắp làm chi hỡi thế gian,
Có thì ăn mặc chớ lo toan.
Đông hiềm giá lạnh chằm mền kép,
Hạ lệ mồ hôi kết áo đơn.
Nằm có chiếu chăn cho ấm áp,
Ăn thì canh cá chớ khô khan.
Phúc dầu hay đến trăm tuổi,
Mình thác thì nên mọi của tan.

Cước chú:
cắp nắp: nhặt nhạnh; tiền tài là số của lưu thông, cắp nắp làm chi cho nhọc lòng?
hiềm: e, ngại, sợ
chằm: xâu, khâu các lớp mỏng lại với nhau cho dày dặn. "chằm: may kết bằng chỉ to, bằng kim đục.
lệ: e, ngại
hay đến: có thể đến
thác: chết
mọi của tan: của cải, mọi thứ (khi chết) đều tiêu tan, không có nghĩa lí gì.

 

Bảo kính cảnh giới 8

Vinh hoa nhiều thấy khách đăm chiêu,
Bần tiện ai là kẻ chuộng yêu?
Của đến nước xa nên quý giá,
Người lìa quê cũ lấy làm phiêu.
Nuôi con mới biết lòng cha mẹ,
Thấy loạn thì hay đời Thuấn Nghiêu.
Phúc gặp ngần nào, ấy mệnh,
Làm chi đua nhọc tốn công nhiều.

Cước chú:
đăm: bên phải; chiêu: bên trái; Ý nói khi có vinh hoa phú quý thì bên phải bên trái đều có khách cầu cạnh.
Ý câu 2: bần hàn, nghèo khổ lấy ai (làm gì có ai) yêu mến, quý trọng
của: đồ, thứ
nước: chốn, chỗ, không gian sinh tồn của cư dân nông nghiệp vốn chủ yếu là sông nước.
quý giá: đáng được trọng và có giá trị.
phiêu: trôi, dạt
Thuấn Nghiêu: 2 vị vua anh minh bên TQ.
ngần nào: có bao nhiêu, có ngần
mệnh: vận số

 

Bảo kính cảnh giới 9

Trần trần mựa cậy những ta lành,
Phúc hoạ tình cờ xảy chửa đành.
Miệng thế nhọn hơn chông mác nhọn,
Lòng người quanh nữa nước non quanh.
Chẳng ngừa nhỏ, âu nên lớn,
Nẻo có sâu, thì bỏ canh.
Ở thế ươn hèn chăng có sự,
Nghìn muôn tốn nhượng chớ đua tranh.

Cước chú:
trần trần: khư khư, khăng khăng, nhất định không chịu thay đổi.
mựa: chớ, không
cậy: nhờ
xảy: bỗng, chợt
chửa đành: chưa thông tỏ
quanh: quanh co, khó lường
ngừa: phòng ngừa
âu nên: sao nên
sâu: loài trùng chuyên ăn thảo mộc
canh: món rau nấu nhiều nước; Ý: có sâu bỏ bát canh, nồi canh
ươn hèn: nhún mình, chịu nhún, chịu nhường, chịu nhịn
chăng có sự: chẳng có sự việc gì xảy đến
tốn nhượng: nhường nhịn

 

Bảo kính cảnh giới 10

Muốn ăn trái, dưỡng nên cây,
Ai học thì hay mựa lệ chầy.
Dợ đứt khôn cầm bà ngựa dữ,
Quan cao nào đến dạng người ngây.
Trị dân sơ lập lòng cho chính,
Có nước thường in nguyệt khá rây.
Có chẳng có tài dùng chẳng đến,
Mựa rằng thánh đức có nơi khuây.

Cước chú:
dưỡng: trồng, chăm bón
học thì hay: học thì sẽ hiểu biết
mựa lệ chầy: chớ ngại lâu dài (mựa: chớ; lệ: e ngại; chầy: lâu, muộn)
dợ: dây thừng
khôn cầm: không thể, khó có thể cầm giữ
ngựa dữ: con ngựa ương bướng, dữ dằn
người ngây: người ngốc nghếch
sơ: hơi, mới bắt đầu, ban đầu
lập: dựng, rắp; sơ lập: bắt đầu xây dựng
chính: đúng, không tà vạy, không lỗi đạo, khiến cho lòng quay trở về với đạo chính.
in: phản chiếu hình ảnh
rây: chiếu qua các khe hở
mựa: chớ, không
thánh: những bậc trí tuệ và đạo đức cao viễn theo tiêu chuẩn của nho gia
khuây: quên, biến âm trong quên khuấy.

 

Bảo kính cảnh giới 11

Cưu một lòng ngay khác chúng ngươi,
Ở chưng trần thế mấy phen cười.
Phúc nhiều xưa bởi nơi ta tích,
Xuân đến tự nhiên mọi vật tươi.
Có của bo bo hằng chực của,
Oán người nớp nớp những âu người.
Làm chi pháo phúc lòng nhau bấy,
Rốt nhân sinh bảy tám mươi.

Cước chú:
cưu: mang
lòng ngay: lòng ngay thẳng
chúng ngươi: cách Nguyễn Trãi gọi số đông kẻ xấu
chưng: từ đệm, không có nghĩa
tích: tích cóp, tích trữ
bo bo: giữ khư khư, không chia sẻ
chực: giữ
nớp nớp: nơm nớp
âu: lo
pháo phúc: trở đi trở lại nhiều lần, nghĩa bóng là làm phiền
bấy: <từ cổ> cảm thán từ.
rốt: rốt cục; nhân sinh: cuộc đời; Ý 2 câu cuối: rốt cục, cuộc đời cũng chỉ có bảy tám mươi năm, việc chi phải làm phiền não lòng nhau.

 

Bảo kính cảnh giới 12

Chàu người họp, khó người tan,
Hai ấy hằng lề sự thế gian.
Những kẻ ân cần khi phú quý,
Hoạ ai bồ bặc khuở gian nan.
Lều không, con cái hằng tình phụ,
Bếp lạnh, anh tam biếng hỏi han.
Lòng thế bạc đen dầu nó biến,
Ta thìn nhân nghĩa chớ loàn đan.

Cước chú:
chàu: giàu
hai ấy: chỉ hai sự giàu nghèo
hằng lề: thói thường. lệ thường
bồ bặc: hết sức giúp đỡ
tình phụ: tình cảm nhạt nhòa
anh tam: bạn bè
lòng thế: lòng người
bạc đen: đen trắng
dầu nó biến: dù có biến đổi khó lường
thìn: giữ gìn
loàn: sai trái;
đan: đỏ, son, từ chữ đan tâm (lòng son);
chớ loàn đan: chớ đánh mất lòng son.