Phân tích đánh giá đặc sắc nội dung nghệ thuật truyện Lang Rận của Nam Cao

Tố Hữu từng nói: "Văn học thực chất là cuộc đời. Văn học sẽ không là gì nếu không vì cuộc đời mà có. Cuộc đời là nơi xuất phát và cũng là nơi đi đến của văn học." Mỗi tác phẩm văn học đều chú trọng phản ánh hiện thực cuộc sống. Đến với tác phẩm "Lang Rận" của nhà văn Nam Cao ta thấy được những nét đặc sắc về nội dung, ấn tượng về nghệ thuật vẫn neo đậu mãi trong trái tim người đọc với những giá trị nhân sinh vô cùng sâu sắc.

Nam Cao là nhà văn tiêu biểu của dòng văn học hiện thực, phê phán Việt Nam. Sáng tác của ông tập trung vào hai đề tài chính là người tri thức nghèo vào và người nông dân. Nhưng dù viết về đề tài nào thì điều mà Nam Cao quan tâm đến trước tiên là tình trạng của con người bị khinh rẻ, coi thường. Mỗi tác phẩm của Nam Cao là một bức tranh thu nhỏ của xã hội Việt Nam trước cách mạng: Nghèo khổ, bất công- nơi có cái ác ngự trị, nơi có những con người, những mảnh đời éo le ngang trái.

Đến với tác phẩm "Lang Rận" của Nam Cao ta bắt gặp một thầy lang nhem nhuốc được ông cựu Đậu cưu mang đưa về nhà ở với mục đích là lấy thuốc của thầy làng uống chữa bệnh vô sinh. Chuyện chẳng may khi anh và con ở của nhà ông Đậu thầm thương trộm nhớ nhau bị phát hiện để rồi dẫn đến cái chết thương tâm.

Đề tài về những người nông dân nghèo trước cách mạng tháng 8 đã không còn quá xa lạ trong nền văn học Việt Nam. Đó là những đứa con tinh thần do các nghệ nhận nhào nặn lên mà có. Tác phẩm "Lang Rận" cũng là 1 tác phẩm như thế.

Chính Nam Cao đã từng nhận định: "Nghệ thuật không phải là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối. Nghệ thuật chỉ có thể là tiếng đau khổ kia thoát ra từ kiếp lầm than." Quả thực, văn chương luôn bắt đầu từ điểm xuất phát là cuộc đời. Tác phẩm nghệ thuật sẽ chẳng thế nào tồn tại mãi nếu nó xa rời hiện thực. Hiện thực cuộc sống được người nghệ sĩ lựa chọn đưa vào trong tác phẩm qua cái nhìn, quan điểm và ngòi bút của mình, đem đến cho bạn đọc, để từ đó mở ra bức tranh đời rộng lớn. Qua tác phẩm "Lang Rận" ta bắt gặp ở đó là giá trị hiện thực, bức tranh về cuộc đời cực khổ, bị chà đạp, coi thường, rẻ rúm của người nông dân xã hội cũ qua nhân vật Lang Rận.

Vậy tại sao từ một thầy lang nên được tôn trọng, kính cẩn nghiêng mình lại phải chịu sự khinh rẻ, rẻ rúm từ người đời như vậy? Quả có lẽ chính cái vẻ ngoài xấu xí, bẩn thỉu, nhem nhuốc, không nhà không cửa, chỉ là một thầy lang đi bán thuốc dạo kiếm kế sinh nhai. Nam Cao miêu tả thầy lang chân thực đến từng con rận trên quần áo hắn. Hắn ở bẩn đến nỗi mà rận hóa lên người, cái tên "Lang Rận" cũng từ đấy mà ra. Khi thấy chồng mình đưa "Lang Rận" về nhà ở thì mụ vợ "cằn nhằn". "Bà không muốn chứa cái của khỉ ấy ở nhà. Chứa nó làm gì cho rếch nhà." Có thể thấy thái độ nhất quyết từ chối, chê bai, khinh bỉ của bà dành cho hắn. Mặc cho ông Đậu có nói gì thì bà vẫn giữ kiên quyết thái độ "tôi không uống, có cho tiền tôi cũng không chịu uống thuốc mà Lang rận bốc." Chắc hẳn bà Đậu chỉ thấy cái thân hình xấu xí, nhem nhuốc, đầy rận kia thôi đã làm bà thấy gớm ghiếc chứ đừng nói đến việc bà chịu uống thuốc mà hắn bốc.

Tuy vậy giữa hàng ngàn lời phán xét, bĩu môi, dèm pha từ chủ nhà thì vẫn còn mụ Lợi- con ở của nhà ông Đậu vẫn còn thân thích với hắn. Mụ Lợi chính là "chất xúc tác" để Lang Rận hòa mình vào cuộc sống khiến hắn có khát vọng vào cuộc sống tươi đẹp hơn. Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén, sau nhiều ngày tiếp xúc và trò chuyện với Lang Rận, mụ Lợi và hắn nảy sinh tình cảm. Tình cảm xuất phát từ 2 người là đáng trân trọng hưng đối với bà Đậu và cô Đính - em gái của ông Đậu - những người giàu nhàn hạ, rảnh rỗi mà lại trắng trẻo thì tình cảm của hai người là trò đùa của thiên hạ, là một trò giễu cợt. "Buồn cười quá chị ơi! Con mụ Lợi vá áo cho thằng Lang Rận". "Những đồ vô phúc! Nhà mình là nhà làm ăn". Cả hai đều rất phản bác, chống đối, không chấp nhận tình yêu của mụ Lợi nhưng cũng rất tò mò. Họ tò mò xem chúng làm gì trong chính ngôi nhà của mình. Hai người bảo nhau rình mò chỉ chờ đợi đến lúc Lang Rận vào buồng của mụ Lợi là khóa cửa lại "cười ranh mãnh" chờ đợi ông cửu Đậu về giải quyết. Nụ của của 2 người là nụ cười của kẻ chiến thắng, nụ cười của sự đắc ý vì đã đạt được mục đích bắt gian, nụ cười trên cái tình yêu của bọn dân nghèo. Ông Đậu về nhìn thấy vợ và em cười là biết có chuyện gì xảy ra, ông nhìn vào căn bếp giật mình tá hỏa khi Lang Rận treo cổ trong nhà mình. "Ông thắt cổ! Ông thắt cổ bằng cái ruột tượng gốc của mụ Lợi. Cái mặt ông đọng máu sưng lên bằng cái thớt. Cái đầu ngoẹo xuống, như một thằng bé khi nó dỗi!" Phải chăng khi biết mình bị người ta chơi xỏ, chẳng còn đường nào mà chạy nên Lang Rận đã phải tìm đến cái chết. Cái chết của Lang Rận là để giữ gìn nhân cách của mình, chết để giải thoát khỏi xã hội đầy bất công, vô nhân đạo, đầy rẫy những lăng mạ và xúc phạm cũng phần nào lên tiếng tố cáo xã hội, lên án kẻ phân biệt giai cấp, miệt thị coi thường người khác đồng thời kịch liệt phê phán kẻ có chút quyền, vị thế mà coi thường, xúc phạm nhân cách con người.. Truyện còn đề cao được khát vọng được sống, được yêu thương của con người. Giống như tình cảm của mụ Lợi và Lang Rận. Mụ chẳng chê bai gì hắn mà còn lo cho hắn từng tí một, vá cho hắn từ mảnh áo rách. Khi bi kịch xảy đến, "Y thẹn. Y buồn. Y giận đời. Y giận thân. Y tím ruột, tím gan." Hắn buồn, hắn thương xót cho chính mình, số phận đã éo le nay lại càng ngang trái, hắn giận đời, hắn giận trời, hắn giận cái đời vì phải làm cái kiếp người rẻ rúm, đi làm thuê bị người ta chế giễu, nhục mạ. Hắn giận trời vì đâu vì cái cớ sự gì mà họ yêu nhau thật lòng phải như kẻ lén lút vụng trộm, hắn giận vì đã dồn ép họ vào con đường cùng quẫn. Hắn nghĩ đến cảnh "nhục nhã" sáng mai thì hắn tìm đến cái chết.

Từ cái chết của Lang Rận có thể thấy được đâu đó những con người cùng quẫn, cùng cảnh thống khổ như nhau sẽ có sự đồng cảm, thấu hiểu cho nhau. Cũng giống như cái chết của anh đĩ chuột trong tác phẩm "Nghèo" của Nam Cao đã chạm đến sự rung cảm của người đọc bởi cái chết thương tâm. Cái chết để giải thoát, cái chết của khát vọng được sống, được yêu thương, được tự do.

"Một nghệ sĩ chân chính phải là nhà nhân đạo từ trong cốt tuỷ" T. Sekhop đã từng khẳng định như vậy. Nhà văn bên cạnh việc phản ánh chân thực bức tranh cuộc sống và con người, còn cần phải đưa vào trong tác phẩm của mình, tình cảm, suy nghĩ và quan điểm của mình về cuộc đời, về con người. Đó là giá trị nhân đạo của tác phẩm. Qua tác phẩm "Lang Rận", ta thấy được ở đó giá trị nhân văn, tấm lòng nhân đạo sâu sắc của Nam Cao. Điều đó được thể hiện sâu sắc qua lòng thương cảm của nhà văn dành cho số phận những người dân bị áp bức. Từ thương cảm, nghệ nhân đã lên tiếng tố cáo xã hội bất công đã đẩy con người vào tình cảnh khốn. Đồng thời, còn nâng niu, trân trọng và ngợi ca tấm lòng yêu thương, san sẻ giữa người với người.

Nghệ thuật kể chuyện của "Lang Rận" được thể hiện hoa ngôi kể thứ 3, điểm nhìn toàn tri tạo sự khách quan cho câu chuyện. Lời kể linh hoạt hấp dẫn, cách kể chuyện chân thực, ngôn từ phong phú và sinh động. Nam Cao sử dụng ngôn ngữ dân gian, đầy màu sắc và hình ảnh, tạo một bức tranh sống động về nông thôn, lời độc thoại nội tâm miêu tả sâu sắc tâm trạng, thể hiện đời sống tinh thần bên trong nhân vật. Giọng điệu khách quan lạnh lùng, tàn nhẫn bên ngoài mà thương cảm, thương xót bên trong. Khắc họa nhân vật sắc nét từ ngoài hình, lời nói, cử chỉ, hành động, tâm trạng.. Qua "Lang Rận" Nam Cao đã chứng minh rằng kể thuật kể chuyện không chỉ là việc truyền đạt thông tin mà còn ở cách tác giả diễn đạt quan niệm của mình, khám phá thế giới xung quanh và tạo ra sự liên kết giữa con người với con người.

Nếu họa sĩ dùng màu sắc để vẽ tranh, nhà điêu khắc dùng đường nét để khắc họa thì nhà văn lại dùng chính những ngòi bút để tạo ra đứa con tinh thần của mình mà ngôn ngữ chính là chiếc chìa khóa vạn năng để thi nhân mở ra cửa sổ của muôn vàn cảm xúc. Tác phẩm "Lang Rận" nhà văn lại một lần nữa khiến cho người đọc da diết bởi những vần chữ bình dị nhưng cũng đậm chất suy tư.