Kiến thức cơ bản: Ai đã đặt tên cho dòng sông? - Hoàng Phủ Ngọc Tường

AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG (Hoàng Phủ Ngọc Tường)

I. KIẾN THỨC CƠ BẢN

1. Tác giả

- Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trí thức yêu nước có vốn hiểu biết sâu rộng trên nhiều lĩnh vực. Ông cũng là một trong những nhà văn chuyên về bút kí.

- Nét đặc sắc trong sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và tính trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với tư duy đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức sâu rộng về triết học, văn hóa, lịch sử, địa lí.. Tất cả được diễn đạt trong lối hành văn hướng nội súc tích, mê đắm, tài hoa.

2. Tác phẩm

a. Hoàn cảnh ra đời

- "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là bài bút kí xuất sắc viết tại Huế ngày 4/1/1981, in trong tập sách cùng tên. Bài tùy bút có ba phần:

+ Phần 1: Cảnh quan thiên nhiên xứ Huế.

+ Phần 2 + 3: Phương diện lịch sử và văn hóa của sông Hương.

- Đoạn trích nằm ở phần thứ nhất và lời kết của toàn bộ tác phẩm.

b. Giá trị nội dung

- Tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp của Sông Hương từ nhiều góc độ: Từ thượng nguồn tới khi qua kinh thành Huế; từ tự nhiên, lịch sử đến văn hóa nghệ thuật. Qua đó ca ngợi thành phố Huế và rộng hơn là ca ngợi quê hương đất nước.

- Bộc lộ con người tác giả: Lịch lãm, tài hoa, có tình yêu tha thiết với mảnh đất cố đô.

c. Giá trị nghệ thuật

- Bộc lộ ngòi bút tài hoa, uyên bác:

+ Huy động nhiều vốn kiến thức địa lí, lịch sử, văn hóa, nghệ thuật ;

+ Sử dụng hiệu quả các biện pháp nghệ thuật nhân hóa, so sánh, ẩn dụ..

+ Ngôn ngữ phong phú, gợi hình, gợi cảm, câu văn giàu nhạc điệu.

- Liên tưởng rất mực phóng túng.

- Có sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc và trí tuệ, giữa chủ quan và khách quan.

- Văn phong tao nhã, hướng nội, tinh tế, tài hoa.

d. Chủ đề

Từ những cảm xúc sâu lắng được tổng hợp bằng vốn kiến thức phong phú về địa lí, lịch sử, văn hóa.. tác giả đã khám phá và ca ngợi vẻ đẹp của sông Hương, kinh thành Huế cũng là vẻ đẹp của quê hương, đất nước.

II. VẬN DỤNG

ĐỀ 1: Cảm nhận về vẻ đẹp của sông Hương trong tác phẩm "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" của Hoàng Phủ Ngọc Tường.

I. Mở bài

- Giới thiệu tác giả, tác phẩm: HPNT là một trí thức yêu nước, một nhà văn chuyên về bút kí. Nét đặc sắc trong sáng tác của ông là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và tính trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với tư duy đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức sâu rộng về triết học, văn hóa, lịch sử, địa lí..

- Nêu vấn đề nghị luận: "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là một trong những bài kí đặc sắc thể hiện phong cách trữ tình hướng nội súc tích và tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Với ngòi bút tài hoa, uyên bác, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tái hiện sống động những vẻ đẹp quyến rũ của con sông Hương- con sông thuộc về một thành phố duy nhất.

II. Thân bài

1. Khái quát chung: Hoàn cảnh lịch sử và nội dung chính (xem phần KT cơ bản).

2. Tổng quan về sông Hương

- Sông Hương là hình tượng trung tâm của bài tùy bút. Giá trị của bài tùy bút chủ yếu nằm ở những phát hiện của người viết về những vẻ đẹp của sông Hương.

- Ở đoạn trích này, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tái hiện vẻ đẹp của sông Hương qua nhiều điểm nhìn, nhiều góc độ: Sông Hương là hình ảnh thiên nhiên nhưng sông Hương cũng là dồng sông của lịch sử, của văn hóa, vì thế dòng sông lấp lánh nhiều vẻ đẹp khác nhau, vừa quen thuộc, gần gũi, vừa mới mẻ, bất ngờ với mọi người.

3. Vẻ đẹp của sông Hương.

a. Sông Hương ở thượng nguồn

- Được so sánh như "một bản trường ca của rừng già" với nhiều tiết tấu hùng tráng, dữ dội:

+ Khi "rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn"

+ Lúc "mãnh liệt qua các ghềnh thác",

+ khi cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực sâu thẳm .

+ Cũng có lúc "dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng".

- Bằng biện pháp so sánh và nhân hóa, tác giả liên tưởng: Sông Hương như một "cô gái Di – gan phóng khoáng và man dại" với một "bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng" =>Vẻ đẹp nữ tính, vừa dịu dàng vừa mãnh liệt hoang sơ.

- Khi ra khỏi rừng, sông Hương đã bị chế ngự và nhanh chóng mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở.

=> Bằng cái nhìn say đắm, sông Hương ở thượng nguồn toát lên một vẻ đẹp của một sức sống mãnh liệt và hoang dại, đầy cá tính nhưng cũng dịu dàng và say đắm . Theo tác giả, "nếu chỉ mải mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành mà không chú ý tìm hiểu Sông Hương từ nguồn cội, người ta khó mà hiểu hết cái vẻ đẹp tâm hồn sâu thẳm của dòng sông mà chính nó đã không muốn bộc lộ" .

b. Sông Hương khi chảy xuôi về đồng bằng và ngoại vi thành phố Huế

* Cái nhìn tinh tế của tác giả về mối quan hệ giữa sông Hương với kinh thành Huế

- Sông Hương như người tình dịu dàng và chung thủy: Trải qua hành trình đầy gian truân để tìm gặp "người tình mong đợi".

- Thủy trình của sông Hương khi bắt đầu về xuôi tựa "một cuộc tìm kiếm có ý thức" người tình nhân đích thực của một người con gái đẹp trong câu chuyện tình yêu lãng mạn nhuốm màu cổ tích.

* Tác giả thể hiện lối hành văn lịch lãm và tài hoa khi diễn tả dòng sông Hương chảy qua nhiều địa danh khác nhau:

- Chảy qua giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại, sông Hương được ví như "cô gái đẹp ngủ mơ màng".

=>gợi nhớ câu chuyện cổ tích "Công chúa ngủ trong rừng" và mang vẻ đẹp lãng mạn của một câu chuyện cổ.

- Nhưng khi ra khỏi vùng núi, sông Hương như một nàng tiên được đánh thức, như bỗng bừng lên sức trẻ và niềm khao khát của tuổi thanh xuân:

+ "Chuyển dòng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột".

+ "Uốn mình theo những đường cong thật mềm",

+ Từ ngã ba Tuần, sông chảy theo hướng Nam - Bắc qua điện Hòn Chén, rồi chuyển hướng Tây- Bắc qua Nguyệt Biều- Lương Quán.

+ Rồi nó "đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía Đông Bắc ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, xuôi dần về Huế".

+ "Trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột".

* Tác giả nhìn sông Hương qua nhiều trạng thái và vẻ đẹp khác nhau:

- Sông Hương có lúc "mềm như tấm lụa" khi đi qua Vọng Cảnh, Tam Thai, Lưu Bảo.

- Có khi sông Hương như một tấm gương phản chiếu nhiều màu sắc của nền trời Tây Nam thành phố "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím".

- Sông Hương có khi lại có một "vẻ đẹp trầm mặc" khi chảy dưới chân những rừng thông u tịch với những lăng mộ âm u và kiêu hãnh của vua chúa triều Nguyễn.

- Sông Hương lại có "vẻ đẹp triết lí cổ thi" khi đi trong âm hưởng ngân nga của tiếng chuông chùa Thiên Mụ.

=> Bút pháp kể và tả được kết hợp nhuần nhuyễn và tài hoa làm nổi bật vẻ đẹp vừa mạnh mẽ vừa dịu dàng của sông Hương.

c. Hình ảnh sông Hương khi chảy vào thành phố Huế:

* Khi chảy vào thành phố Huế, sông Hương mang những nét đặc trưng riêng:

- Sông Hương như "vui tươi hẳn lên giữa những biền bãi xanh biếc của vùng ngoại ô Kim Long.." => tâm trạng của một người đi xa "tìm đúng đường" về đang nao nức bồi hồi.

- Giáp mặt thành phố ở cồn Giã Viên: Uốn một cánh cung rất nhẹ sang cồn Hến, làm cho dòng sông mềm hẳn đi, như một tiếng "vâng" không nói ra của tình yêu.

=> Một so sánh lạ: Dùng tiếng "vâng" e ấp, ngập ngừng, thiêng liêng trong tình yêu để tả hình dáng mềm mại của dòng sông - cái nhìn tình tứ của nhà văn.

- Liên tưởng, suy tư của người nghệ sĩ:

+ So sánh sông Hương với sông Xen của Pa-ri, sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét- những con sông là linh hồn của thủ đô, biểu tượng văn hóa của quốc gia

=> Lòng tự hào về sông Hương và kinh thành Huế.

* Tác giả cảm nhận sông Hương từ nhiều góc độ:

- Nhìn bằng con mắt của hội họa: Sông Hương và những chi lưu của nó tạo thành những đường nét thật tinh tế làm nên vẻ đẹp cổ kính của cố đô.

- Nhìn ở góc độ âm nhạc:

+ Liên tưởng khi nhìn dòng sông Nê-va: "chảy nhanh quá", hai nghìn năm trước triết gia Hy Lạp "khóc suốt đời vì dòng sông trôi đi quá nhanh".

=> Nhớ lại sông Hương: "quý điệu chảy lững lờ của nó khi đi ngang thành phố".

+ Sông Hương đẹp như một "điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế".

=> Con sông mang điệu chảy lững lờ vì quá yêu quý và muốn nhìn ngắm nhiều hơn thành phố thân thương trước khi rời xa => tình cảm sông Hương (và nhà văn) dành cho Huế.

+ Sông Hương như một "người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya" => Liên tưởng: Nền âm nhạc cổ điển Huế "được sinh thành trên mặt nước của dòng sông này".

=> Sông Hương gắn với lịch sử âm nhạc lâu đời của Huế, là cái nôi hình thành nền âm nhạc truyền thống=> Liên tưởng đến Nguyễn Du và Truyện Kiều: Tiếng đàn của Kiều là "Tứ đại cảnh" (một điệu nhạc Huế)

=> Khẳng định dòng sông gắn bó với các giá trị văn hóa, văn học kinh điển của dân tộc.

- Nhìn ở góc độ tình yêu: Sông Hương như một người tình dịu dàng và chung thuỷ:

+ "Rời khỏi kinh thành, sông Hương chếch về hướng chính bắc".

+ "Và rồi, như sực nhớ lại một điều gì chưa kịp nói, nó đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặc sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối ở góc thị trấn Bao Vinh xưa cổ".

=> Tác giả liên tưởng:

Khúc ngoặt bất ngờ đó tựa như một "nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu".

- Con sông như "nàng Kiều trong đêm tự tình", "trở lại tìm Kim Trọng" để nói một lời thề trước lúc đi xa..

=> Như vậy, trong cái nhìn đắm say, trái tim đa tình của Hoàng Phủ Ngọc Tường, sông Hương và Huế chẳng khác nào một cặp tình nhân quyến luyến, ngập ngừng, dùng dằng trong lúc chia tay. Sông Hương đúng là người tình dịu dàng và thủy chung của Huế.

=> Có thể nói Hoàng Phủ Ngọc Tường là một nhà văn tài hoa vừa am hiểu kiến thức về địa lí của thành phố Huế, hiểu rất rõ về bản đồ của Sông Hương, cùng với trái tim đa tình, nhạy cảm và sự liên tưởng, tưởng tượng tài hoa, ông đã miêu tả thủy trình của sông Hương tựa như một cuộc tìm kiếm có ý thức người tình nhân đích thực của người con gái trong một câu chuyện tình yêu nhuốm màu cổ tích. Sông Hương không chỉ đẹp trong thần thái mà còn đẹp trong sự chung tình, chung thủy.

d. Sông Hương trong mối quan hệ với lịch sử, cuộc đời và thơ ca:

* Trong quan hệ với lịch sử: Sông Hương mang vẻ đẹp của một bản hùng ca ghi dấu những thế kỉ vinh quang của dân tộc:

- Thế kỉ XV ở sách "Dư địa chí" của Nguyễn Trãi, nó mang tên là Linh Giang, nó là "dòng sông viễn châu đã chiến đấu oanh liệt bảo vệ biên giới phía tây nam của tổ quốc Đại Việt qua những thế kỉ trung đại".

- Thế kỉ XVIII, nó "vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ".

- Thế kỉ XIX, nó "sống hết lịch sử bi tráng.. với máu của những cuộc khởi nghĩa".

- Thế kỉ XX, nó "đi vào thời đại CMTT bằng những chiến công rung chuyển"

- Tiếp tục có mặt trong những năm tháng bi hùng nhất của lịch sử với cuộc khởi nghĩa chống Mĩ ác liệt

=> Tham gia, trải nghiệm cùng những bước thăng trầm của lịch sử dân tộc.

*. Sông Hương còn gắn với cuộc đời và thơ ca:

- Sông Hương mang vẻ đẹp giản dị mà khác thường:

+ Khi nghe lời gọi của tổ quốc: "Nó biết cách tự hiến đời mình làm một chiến công"

+ Khi trở về với cuộc sống bình thường: "Làm một người con gái dịu dàng của đất nước"

=> SH tự biết thích ứng với từng hoàn cảnh khác nhau để có thêm những vẻ đẹp mới mang dáng dấp và vẻ đẹp của đất nước và con người Việt Nam.

- Sông Hương chẳng những tạo nên vẻ đẹp của cảnh quan thiên nhiên xứ Huế mà còn góp phần tạo nên vẻ đẹp tâm hồn của người Huế. Cô gái Huế đẹp nhất, kín đáo nhất là trong sắc áo điều lục. Theo Hoàng Phủ Ngọc Tường, màu áo ấy cũng bắt nguồn từ vẻ đẹp đặc trưng của sông Hương. Tác giả gọi đó là màu của sương khói trên sông Hương.

- Trong thi ca VN, dòng sông Hương "không bao giờ lặp lại mình trong cảm hứng của các nghệ sĩ".

+ Trong mắt của Tản Đà, từ dòng sông xanh biếc bỗng trở thành "dòng sông trắng, lá cây xanh".

+ Từ một Linh Giang mơ màng với bóng hoàng hôn bảng lảng trong nỗi quan hoài vạn cổ của bà Huyện Thanh Quan bỗng thoắt thành "thanh kiếm dựng trời xanh" đầy khí phách trong thơ Cao Bá Quát.

+ Rồi nó đột khởi thành sức mạnh phục sinh tâm hồn cho kĩ nữ trong thơ Tố Hữu:

"Răng không, cô gái trên sông

Ngày mai cô sẽ từ trong tới ngoài

Thơm như bông nhụy hoa nhài

Sạch như nước suối ban mai giữa rừng"

Suy cho cùng chính vẻ đẹp muôn màu của sông Hương trong thực tế đã làm nên điều kì diệu trong mỗi trang thơ. Sông Hương sẽ mãi còn tuôn chảy ngọt ngào, dạt dào trong nguồn mạch thi ca dân tộc.

III. Kết bài

- Bằng sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú, sự uyên bác về các phương diện: Địa lí, lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, ngôn từ phong phú, giàu hình ảnh, sử dụng nhiều biện pháp tu từ như; ẩn dụ, nhân hóa, so sánh độc đáo, tài hoa, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã soi bằng tâm hồn mình và tình yêu quê hương xứ sở vào sông Hương khiến cho nó trở nên lung linh đa dạng như đời sống tâm hồn con người. Sông Hương hiện lên thật đẹp đẽ, thơ mộng, quyến rũ. Nhà văn đã nhìn Sông Hương như một cô gái Huế dịu dàng mà sâu sắc, đa tình mà kín đáo, lẳng lơ nhưng rất mực chung tình, khéo trang sức mà không phô trương giống như những cô dâu Huế ngày xưa trong sắc áo điều lục. Vẻ đẹp của sông Hương cũng chính là vẻ đẹp của con người Huế.

- Đọc bài kí, ta càng thêm yêu và tự hào về thiên nhiên, đất nước mình. Từ đó, ta càng có trách nhiệm hơn trong việc giữ gìn và bảo vệ đất nước.