Thuở sơ khai, người nguyên thủy lấy vỏ quả bầu khô, cắt bớt một phần ở chỗ phình to nhất rồi làm muôi múc canh. Đó chính là gợi ý cho thợ đúc đồng Đông Sơn đúc muôi theo kiểu dáng vỏ quả bầu, phần cán vẫn là hình ống rỗng. Những chiếc muôi đồng được tạo dáng nghệ thuật "Muôi đồng" Với người Việt ta ngày nay, muôi để múc canh, phổ biến đến mức chẳng nhà nào thiếu. Chỉ có điều kiểu dáng muôi giờ đây mấy ai lưu tâm vì rất thực dụng, không kiểu cách, ngoài múc canh, hiếm khi người ta dùng vào việc khác. Có nhà báo từng nhận xét Việt Nam là dân tộc quen ăn canh và canh phải nóng, vì vậy không thể thiếu muôi trên mâm cơm.. Muôi Việt ta được chế tạo từ bao giờ? Chẳng ai rõ. Nhưng thật bất ngờ: Muôi đồng thời Đông Sơn là những sản phẩm tuyệt mỹ, gây ấn tượng mạnh. Ngắm nghía những hiện vật cổ sơ ấy, chúng ta nhìn ra những giá trị đa diện: Thẩm mỹ công nghệ tài khéo của người Đông Sơn, tổ hợp hoa văn trang trí hình học hóa kỳ diệu, sự gắn kết chi tiết điêu khắc đầy bất ngờ thú vị.. Đó là những cổ vật xứng đáng tự hào cho nền nghệ thuật kỳ lạ của Tổ tiên ta cách đây trên dưới 2000 năm.. 1 – Suy đoán về nguồn gốc cấu tạo của muôi Những muôi đồng còn lại ngày nay trong các bảo tàng và sưu tập tư nhân khá nhiều và phong phú về tạo hình. Nếu xem xét kĩ thì tạo dáng muôi đẹp chủ yếu ở phần tay cầm, phần để múc nước thì cơ bản có 2 dạng: Khum tròn và trụ tròn cắt ngang. Hình dạng ấy từ đâu ra? Thật may là đến tận cuối TK. XX vẫn còn có mấy dân tộc vùng cao sử dụng vỏ quả bầu khô cắt bớt một phần ở chỗ phình ra rồi làm muôi múc canh. Có nơi cưa ngang ống tre hay nứa, nhưng chừa lại một phần làm cán cầm để múc rượu. Trên cơ sở ấy, ta có thể suy đoán thoạt tiên người ta sử dụng vật liệu thiên nhiên như ống nứa và vỏ bầu khô, sau đó khi công nghệ đúc đồng phát triển, Tổ tiên ta dựa theo dáng bầu và tre để tạo kiểu cho các muôi đồng. Đây là cách chế tạo vật dụng của tất cả nền văn minh sơ khởi nhân loại. Hình minh họa của chúng tôi cho thấy rõ hơn về cách hình dung này. Thuở sơ khai, người nguyên thủy lấy vỏ quả bầu khô, cắt bớt một phần ở chỗ phình to nhất rồi làm muôi múc canh. Đó là gợi ý cho thợ đúc đồng Đông Sơn đúc muôi theo kiểu dáng vỏ quả bầu, phần cán vẫn là hình ống rỗng. Kiểu gáo múc nước cắt gọt từ ống tre – nứa là gợi ý tốt cho chế tạo các muôi đồng có bầu múc hình trụ hơi loe. 2 – Những muôi đồng tạo dáng đầy biểu cảm Nếu chỉ để múc canh không thôi có lẽ chả có gì đáng nói dù vẫn tự hào về Tổ tiên ta cách đây hơn 2000 năm có công nghệ đúc đồng cao tay. Nhưng đáng kinh ngạc ở đây là người Đông Sơn cổ xưa tạo dáng những muôi – vốn là đồ vật thực dụng – thành những tác phẩm mỹ nghệ kỳ diệu. Trước hết về tạo dáng, nghệ nhân Đông Sơn biến hóa phần cán muôi thành những mũi thuyền uốn cong với nhiều chi tiết tinh xảo hoặc thành đầu trâu có đôi sừng cong vểnh. Đó chắc chắn là những hình ảnh tiêu biểu cuộc sống thời Đông Sơn đến mức xứng đáng thành biểu tượng. Thuở ấy hệ thống các sông Hồng, Mã, Lam chảy tự do qua các miền châu thổ, tạo vô số sông, ngòi, rạch, lạch nước, hồ, đầm.. mà chưa hề có hệ thống đê bao nên giao thông phổ biến của người Việt cổ là bằng thuyền. Đa số các hình thuyền ấy hiện diện trên các tang trống đồng hay phiến giáp che ngực thường có đầu mũi thuyền uốn cong điệu đà. Con trâu là vật nuôi quen thuộc của người Việt ta từ thuở xưa, tới mức có thành ngữ: "Con trâu là đầu cơ nghiệp." Trâu kéo cày, bừa giúp người nông dân Việt sản xuất lúa gạo. Vừa có ích vừa đẹp với đôi sừng cong vểnh nên đầu và sừng trâu tạo dáng trên cán muôi đồng Việt cổ cũng hợp lý. Hai muôi có tạo dáng cán hình đầu trâu với sừng cong vểnh, đeo các lục lạc trên sừng, tai và mõm trâu. Riêng chiếc bên phải hiện ở Bảo tàng hoàng gia Mariemont, nước Bỉ, sưu tập từ năm 2001, dài khoảng 22cm. Một số cán muôi khác được kết cấu phía chót cán hình cong xoắn rất điển hình cho phong cách hình học hóa thời Đông Sơn. Có loại cán muôi khác nữa được tạo hình thêm những đám mây đầy biểu cảm. Có một số tài liệu nghiên cứu mỹ thuật Việt cổ cho rằng hoa văn mây Việt xuất hiện từ thời Lý. Tất nhiên đó là sự nhầm lẫn vì hình mây xuất hiện từ thời Đông Sơn, trước đó hơn nghìn năm. Tượng mini chim đậu trên cán muôi. Tượng một con thú nào đó, bị gãy mất đầu, gắn trên cán muôi. Hai muôi bên phải gắn ở đầu cán hình những đám mây (thực chất là những hình tròn nối nhau bởi các vạch tiếp tuyến chéo). 3 – Hoa văn hình học hóa trên các muôi đồng Người Đông Sơn rất thích trang trí hoa văn trên bề mặt đa số các đồ đồng của họ. Mà phải là hoa văn hình học hóa, cách điệu cao: Lấy các đường nét hình học cơ bản như thẳng, vuông, chéo, cong đều, tròn vành vạnh.. để biểu tả (không phải diễn tả) những ý niệm về cuộc sống.. vì vậy nhiều công phu cũng như chất lượng nghệ thuật đáng nể. Khi trang trí hoa văn, nghệ nhân Đông Sơn kết hợp tài tình các vạch dài, ngắn với các hình tròn và chấm cũng như các đường xoáy trôn ốc để tạo thành các dải, băng hay diềm hoa văn. Họ có thể xếp các băng hoa văn này xuôi theo chiều cán muôi nếu cán dẹt hay vòng quanh bầu múc và cán muôi nếu đó là những hình ống. Có khi chỉ một băng nhưng có khi kết hợp vài băng hoa văn thành các tầng hoa văn rất vui mắt. Chỉ là các vạch thẳng ngắn nhưng do biết kết hợp kiểu song song, vuông góc, đan chéo, ziczac.. mau hay thưa mà các tổ hợp vạch đó sinh động hẳn lên. Chỉ là chấm nhưng nếu các chấm vào đúng tâm hình tròn hay rải đều theo vạch thẳng xen kẽ trong các tổ hợp vạch khiến các băng hoa văn thêm phong phú. Chỉ là các vòng tròn nhưng khi xếp liên tiếp thành hàng, lại có chấm tâm và vạch tiếp tuyến chéo. Thậm chí biến hóa thành các xoáy trôn ốc khép kín triệt để thì chúng có thể góp thêm gợi cảm mềm cho các tổ hợp hoa văn toàn vạch vốn gợi cảm cứng. Cũng có thể dùng các vòng tròn ấy gợi hình mây, sóng cuộn, tạo đầu chót cán muôi đạt độ thăng hoa của hình tượng – dù đó vốn là những hình hình học cơ bản. Muôi gắn 2 lục lạc ở đầu cán và đặc biệt trang trí hoa văn trong lòng muôi. Muôi tạo hình tay cầm thành con nai ngậm mõm vào vành muôi như đang uống nước. Chiếc ở giữa khai quật tại di chỉ Làng Vạc (Nghệ An), dài 18, 5cm, nặng 200g, có đúc tượng voi mini trên đỉnh cán. Táo bạo hơn nữa, không chỉ có các hoa văn nét lõm hay nổi trên mặt phẳng, đôi khi chúng còn được đúc như các chi tiết 3 chiều hay trổ thủng trên cán muôi – kiểu hoa văn đặc và rỗng này là cách tạo hình thăng hoa đặc sắc của nghệ thuật trang trí đồng thời Đông Sơn. Hãy ngắm cán muôi cong vuốt như đầu thuyền có tượng con vạc hay bồ nông mini đang đậu, bạn sẽ thấy đó là công trình nghệ thuật kỳ diệu, vượt khỏi tầm mỹ nghệ thông thường! Lưu ý: Diềm hoa văn hình tam giác nhỏ liên tiếp được các nhà nghiên cứu gọi là hoa văn "răng cáo" và hoa văn gồm các vòng tròn liên tiếp, nối nhau bởi các vạch tiếp tuyến chéo: 2 trong số các kiểu hoa văn điển hình của nghệ thuật trang trí trên đồ đồng thời Đông Sơn. Cả 2 đều hiện diện trên các muôi đồng Đông Sơn. 4 – Tượng mini gắn trên cán muôi đồng Đông Sơn Có thể thấy tình yêu nghệ thuật đắm say của người Đông Sơn: Họ không đành lòng sản xuất hàng loạt các dụng cụ chỉ đơn thuần thực dụng mà luôn cố gắng tạo dáng đẹp nhất có thể và thêm thắt vào đó các hoa văn trang trí. Hơn thế nữa, các nghệ nhân còn gắn kết tài tình các tượng mini trên cán muôi. Khi thì là con chim hay thú bé xíu – vốn đông đàn bạt ngàn thời hoang sơ, khi thì là chuỗi các lục lạc xinh xắn – vốn hay được các chủ nhân gắn trên vòng tay, chân khi nhảy múa.. Nhưng đôi khi các tượng mini này đặc sắc đến mức điển hình. Đó là tay cầm muôi tạo thành hình hươu ngậm miệng vào vành muôi. Tượng voi gắn ở chót cán muôi Làng Vạc; tượng vạc (hay bồ nông) đậu trên cán muôi hình đầu thuyền cong vút.. Nổi tiếng nhất là tượng người thổi khèn trên cán muôi đồng Việt Khê. Tượng nhỏ tí xíu này chưa hẳn tinh vi nhưng chân thực và gắn ở vị trí "đắc địa", tả nhạc công đang ngồi bó gối, ung dung tựa khèn vào vòng xoáy tròn ở đầu chót cán muôi và dường như say sưa thổi điệu dân ca cổ sơ nào đó một cách đầy gợi cảm. Chính các tượng mini kỳ diệu ấy nâng tầm muôi đồng thành các tác phẩm nghệ thuật Việt cổ đỉnh cao. Hai muôi đồng thuộc loại đặc sắc nhất nghệ thuật Đông Sơn. Chiếc bên trái tạo hình đầu thuyền cong, treo nhiều lục lạc, họa tiết trang trí trổ thủng tinh xảo, gắn tượng mini hình con vạc (hoặc bồ nông). Chiếc bên phải là đồ tùy táng trong mộ thuyền Việt Khê, cán cuộn xoắn ốc, gắn tượng mini người thổi khèn rất độc đáo (khai quật tại Thủy Nguyên, Hải Phòng, có niên đại khoảng TK. III TCN). 5 – Lưu ý: Đó là những sản phẩm đúc đơn chiếc Vì sống thời hiện đại nên tôi thiển nghĩ đa số chúng ta tin muôi đồng nói riêng hay các đồ đồng Đông Sơn nói chung là sản phẩm được đúc hàng loạt. Điều này vừa đúng vừa sai. Dù hết sức tài nghệ, song do hạn chế kỹ thuật của thời đại, các nghệ nhân Đông Sơn chỉ đúc được hàng loạt các sản phẩm có tạo hình đơn giản như đầu mũi tên, mũi giáo, lưỡi rìu ít hoặc không hoa văn và dáng sơ giản.. Những sản phẩm phức tạp và có chủ đích nghệ thuật như các muôi đồng kể trên, họ đành đúc ra sản phẩm đơn chiếc. Do tạo hình nhiều chi tiết nên tạo khuôn phải nhiều mang khuôn, lấy sản phẩm ra đành đập vỡ khuôn – lúc này đã thành đất nung do độ nóng của nước đồng đã nấu chảy. Vì vậy, mỗi muôi đồng kể trên là một tác phẩm đơn chiếc – có một không hai – vì thế mà thành báu vật trong lịch sử nghệ thuật dân tộc! 6 – Có ý kiến cho rằng đây là những muôi để thờ cúng Bởi phức tạp kết cấu cán muôi và bởi vẻ tuyệt mỹ của chúng mà có ý kiến cho rằng đây là những muôi thờ. Chúng quá đẹp, ai nỡ chỉ dùng múc canh thông thường? Mà nếu cố dùng thì rất dễ gẫy, rơi rụng hay long mất các chi tiết, nhất là các tượng mini – thế thì thà dùng muôi thường còn hơn! Rất tiếc đó chỉ là giả thuyết bởi rất khó chứng minh – nhưng là giả thuyết thuộc loại đáng suy ngẫm.. 7 – Giá trị đa diện của những muôi đồng Đông Sơn Trước hết đó là giá trị thực dụng: Dùng để múc canh. Người ta làm ra muôi ban đầu vì công năng của nó rồi mới nghĩ đến làm sao cho nó đẹp hơn. Thứ 2 là tạo dáng: Rất phong phú, đặc biệt là dáng tay cầm có biến hóa, khi kiểu đầu trâu, khi kiểu mũi thuyền uốn cong, lúc lại thành con nai đang uống nước.. Tay cầm có thể bẹt mà phẳng hay cong khum khum hoặc thậm chí hình ống. Thứ 3 là hệ thống trang trí hoa văn: Không chỉ là các nét chìm hay nổi mà còn vươn ra thành các chi tiết như răng lược, lục lạc treo thành giàn.. hoặc thậm chí hoa văn đục thủng trên cán muôi. Thứ 4 là giá trị điêu khắc: Những tượng mini gắn trên cán muôi luôn rất thú vị vì giàu biểu cảm, nào là chú chim nhỏ vô danh hay con vạc, con bồ nông lưng gù.. cho đến người thổi khèn say sưa. Thứ 5 và cuối cùng là giá trị công nghệ: Thợ đồng Đông Sơn làm chủ kỹ thuật – dù là thủ công mà không hề đơn giản để đúc ra những muôi rất phức tạp, nhiều chi tiết. Lưu ý: Cách đây trên dưới 2 thiên niên kỷ rồi đó, thuở sơ khai, khi Tổ tiên ta mới bắt đầu định hình dân tộc và xây nền quốc gia. Họa sĩ Đức Hòa Tác giả gửi Trí Thức VN Nguồn Web trithucvn Còn tiếp
Gáo múc nước cắt gọt từ ống tre – nứa là gợi ý tốt cho việc chế tạo các muôi đồng có bầu múc hình trụ hơi loe.
Hình trên, trái: Tượng mini chim đậu trên cán muôi (có hình vẽ giải trình ngay sát bên dưới) Hình dưới, Trái: Tượng một con thú nào đó, bị gãy mất đầu, gắn trên cán muôi (có hình vẽ giải trình ngay sát bên dưới). Hai chiếc muôi bên phải có gắn ở đầu cán hình những đám mây (thực chất là những hình tròn nối nhau bởi các vạch tiếp tuyến chéo).
Hai chiếc muôi đồng thuộc loại đặc sắc nhất của nghệ thuật Đông Sơn. Chiếc bên trái có tạo hình đầu thuyền cong, treo nhiều lục lạc, họa tiết trang trí trổ thủng tinh xảo, gắn tượng mini hình con vạc (hoặc bồ nông). Chiếc bên phải là đồ tùy táng trong mộ thuyền Việt Khê, cán cuộn xoắn ốc, gắn tượng mini người thổi khèn rất độc đáo (khai quật tại Thủy Nguyên, Hải Phòng, có niên đại khoảng thế kỷ III TCN).
Chiếc muôi bên trái có gắn 2 lục lạc ở đầu cán và đặc biệt trang trí hoa văn trong lòng muôi. Chiếc muôi bên phải tạo hình tay cầm thành con nai ngậm mõm vào vành muôi như đang uống nước. Chiếc ở giữa khai quật tại di chỉ Làng Vạc (Nghệ An), dài 18, 5cm, nặng 200g, có đúc tượng voi mini trên đỉnh cán.
