Quốc Âm Thi Tập - Nguyễn Trãi

Bảo kính cảnh giới 13

Phú quý thì nhiều kẻ đến chen,
Uốn đòi thế thái tính chưa quen.
Cơm ăn miễn có dầu xoa bạc,
Áo mặc âu chi quản cũ đen.
Khó ngặt hãy bền lòng khó ngặt,
Chê khen mựa ngại tiếng chê khen.
Ruộng nhiều quê tổ năm ba thửa,
Tạc tỉnh canh điền tự tại nhèn.

Cước chú:
chen: lách chân vào, lách mình vào
uốn: khom lưng cong mình
đòi: theo, tuỳ, thuận theo, tuỳ theo; uốn đòi: cúi mình thuận theo
thế thái: thói đời
miễn có: miễn là có; cốt có cái ăn
xoa, bạc: cơm đen, cơm trắng (xoa - cơm gạo đen, hẩm; trái với bạc - cơm trắng).
âu chi: phiền chi, lo chi
khó ngặt: khó khăn, ngặt nghèo
bền lòng: vững lòng
mựa ngại: chớ ngại
quê tổ: quê cha đất tổ
thửa: thửa ruộng
tạc tỉnh canh điền: đào giếng cày ruộng, công việc lao động, tự cung tự cấp của người ẩn sĩ.
nhèn: nhàn

 

Bảo kính cảnh giới 14

Tài lọn, công danh hợp mọi bề,
Dại ngây nên thiếu kẻ khen chê.
Khách hiền nào quản quen cùng lạ,
Cơm đói nài chi gẩm miễn khê.
Yên phận cũ chăng bằng phận khác,
Cả lòng đi mặc nhủ lòng về.
Người cười dại khó ta cam chịu,
Đã kẻo lầm cầm miễn mất lề.

Cước chú:
tài lọn: dịch chữ toàn tài
dại ngây: dại khờ, ngây ngô
nào quản: đâu quản, đâu nề hà
nài chi: lo chi, ngại chi
gẩm: (cơm gạo) bị mục ải, mất chất vì để lâu quá
khê: cơm bị chaysm bị bén đáy nồi
khác: sau (thuộc tương lai), trái với này (thuộc hiện tại)
cả lòng: quyết ý, "làm gan, không sợ, cả quyết".
mặc: và
kẻo: khỏi, không phải
lầm cầm: không biết gì, thô lậu.
miễn: lẫn, và, với
lề: lề lối

 

Bảo kính cảnh giới 15

Đồng bào cốt nhục nghĩa càng bền,
Cành bắc cành nam một cội nên.
Điền địa chử tham hơn bỏ ải,
Nhân luân mựa lấy dưới làm trên.
Chân tay dầu đứt bề khôn nối,
Xống áo chăng còn mô dễ xin.
Ở thế dịn nhau muôn sự đẹp,
Cương nhu cùng biết hết hai bên.

Cước chú:
cội: gốc
chử: để ý cẩn thận
tham: ham (làm)
bỏ: mặc kệ, để không, để phí.
ải: đất ải
nhân luân: các mối quan hệ cơ bản của con người theo học thuyết chính trị xã hội của nho gia.
mựa: chớ
khôn nối: khó nối lại
chăng còn: chẳng còn
mô dễ xin: đâu dễ xin
dịn: chịu, nhường, âm cổ của nhịn.
hai bên: hai phe, phía

 

Bảo kính cảnh giới 16

Bởi lòng chẳng ở cửa quyền,
Há rặng quân thần chẳng phải duyên.
Song viết có nhiều dân có khó,
Cửa nhà càng quãng thế càng phiền.
Đam mình non nước nhàn qua tuổi,
Kết bạn thông mai ngõ phỉ nguyền.
Chúc thánh cho tày Nghiêu Thuấn nữa,
Được về ở thú điền viên.

Cước chú:
cửa quyền: dịch chữ quyền môn, chỉ nơi cao sang, quyền quý
há: nào có, có lẽ đâu, liệu có phải
rặng: biến âm của rằng (nói, nói là)
song viết: gia sản, tư nghiệp
quãng: rộng, trái với hẹp
thế: như vậy
phiền: ưu phiền, phiền muộn, buồn phiền, phiền não
đam: đem
thông mai: cây thông, cây mai
phỉ nguyền: được như lòng sở nguyện
chúc: khấn nguyện, mong cho.
cho tày: cho bằng
Nghiêu Thuấn: hai đời vua anh Minh thờ Đường (TQ)

 

Bảo kính cảnh giới 17

Ăn lộc nhà quan chịu việc quan,
Chớ tham tiểu lợi phải gian nan.
Cầu hiền chí cũ mong cho được,
Bất nghĩa lòng nào mựa nỡ toan.
Chử khuở phong lưu pha khuở khó,
Lấy khi phú quý đắp khi hàn.
Cho hay bĩ thái mấy lề cũ,
Nẻo có nghèo thì có an.

Cước chú:
cầu hiền: tìm người hiền
mựa: chớ
toan: tính toán
chử: để ý cẩn thận
khuở: thuở
phong lưu: nhiều nghĩa: 1.phong thái khác thường, 2. tài hoa xuất chúng, không câu nệ vào lễ giáo; 3. tự do thảng thích không bị câu nệ vào bất cứ điều gì; 4. cảm xúc dạt dào, lãng mạn; 5. phong tục giáo hoá; 6. mỹ tục truyền đời; 7. nho nhã đức độ làm tiêu chuẩn cho đời; 8. phong vận, lịch lãm.
pha: bù lại
đắp: bù đắp
bĩ thái: bề tắc rồi thông suốt
nẻo: nếu

 

Bảo kính cảnh giới 18

Có tông có tộc mựa sơ thay,
Vạn diệp thiên chi bởi một cây.
Yêu chuộng người dưng là của cải,
Thương vì thân thích nghĩa chân tay.
Quan cao nhắn nhủ môn đồ nọ,
Hoạn nạn bù trì huynh đệ bay.
Phiêu bạc cùng nhau còn được cậy,
Mựa nghe sàm nịnh có lòng tây.

Cước chú:
tông, tộc: tổ tông, tộc hò
mựa sơ thay: chớ có thờ ơ, vô tâm (mựa - chớ; sơ - trái với thân thiết)
vạn diệp thiên chi: vạn lá ngàn cành
yêu chuộng: yêu thích và sùng thượng
người dưng: người lạ, không thân, không có quan hệ gì với
môn đồ: học trò, môn sinh, đệ tử.
bù trì: săn sóc, giúp đỡ
huynh đệ: anh em
bay: ngươi, đồng nguyên với mày.
phiêu bạc: việc xiêu dạt nương nhờ ở đậu khắp nơi.
cậy: nhờ
mựa: chớ
sàm nịnh: gièm pha và nịnh nọt.
lòng tây: lòng riêng, (tây - tư: trái với công - chung)

 

Bảo kính cảnh giới 19

Sinh đấng trung đà phúc đức thay,
Chẳng cao, chẳng thấp miễn qua ngày.
Ở yên thì nữa lòng xung đột,
Ăn lộc đều ơn kẻ cấy cày.
Nhiều của ấy chăng qua chữ nghĩa,
Dưỡng người cho kẻo nhọc chân tay.
Trời đã có kho vô tịn,
Dành để nhi tôn khỏi bợ vay.

Cước chú:
đấng trung: người có lòng lòng trung quân ái quốc (đấng - gọi với thái độ trân trọng)
cao: có vị trí; thấp: trái với cao
nữa: hơn, lưu tích còn trong hơn nữa; Ý cả câu: sống yên bình, hòa thuận thì hơn là xung đột, mâu thuẫn
chăng qua: sống cho hết một quãng thời gian nào đó.
kẻo: khỏi, không phải
vô tịn: không bao giờ hết.
nhi tôn: con cháu
bợ vay: vay mượn

 

Bảo kính cảnh giới 20

Lành người đến, dữ người dang,
Yêu xạ vì nhân mùi có hương.
Ở ngọt thì hơn, nhiều kẻ chuộng,
Quá chua liền ủng, có ai màng.
Lòng làm lành đổi lòng làm dữ,
Tính ở nhu hơn tính ở cương.
Gẫm gấp thắm thì phai lại gấp,
Yêu nhau chẳng đã đạo thường thường.

Cước chú:
dang: lui ra, xích ra
xạ: mùi thơm tiết ra từ rốn con hươu xạ, nên còn gọi là xạ hương
ngọt (nghĩa bóng): ngon ngọt, xử thế khéo léo dễ chịu
chua (nghĩa bóng): chua ngoa, chao chát
nhu: mềm mỏng
cương: cứng nhắc, giáo điều
gẫm: ngẫm, suy ngẫm
gấp thắm: nhanh đượm, nhanh đậm; phai lại gấp: nhanh phai tàn
thường thường: luôn luôn, hay hay.

 

Bảo kính cảnh giới 21

Ở bầu thì dáng ắt nên tròn,
Xấu tốt đều thì rập khuôn.
Lân cận nhà chàu no bữa cốm,
Bạn bè kẻ trộm phải đau đòn.
Chơi cùng đứa dại nên bầy dại,
Kết với người khôn học nết khôn.
Ở đấng thấp thì nên đấng thấp,
Đen gần mực, đỏ gần son.

Cước chú:
Câu 1: dẫn ý từ thành ngữ dân gian: Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài
đều: cùng, hết thảy, biểu thị sự đồng nhất về hành động hay tính chất của các chủ thể được đề cập đến.
rập khuôn: làm theo khuôn có sẵn, thuật ngữ từ ngành đúc đồng.
nhà chàu: nhà giàu;
cốm: món làm từ thóc nếp non

 

Bảo kính cảnh giới 22

Của thết người là của còn,
Khó khăn phải đạo, cháo càng ngon.
Thấy ăn chạy đến thì no dạ,
Đỡ đánh bênh nhau ắt phải đòn.
Chớ lấy hại người làm ích kỷ,
Hãy năng tích đức để cho con.
Tay ai thì lại làm nuôi miệng,
Làm biếng ngồi ăn lở núi non.

Cước chú:
thết: tiếp đãi (bằng cái gì đó).
phải đạo: đúng đạo, giữ đạo
đỡ: giúp; đỡ đánh: giúp đánh nhau