Phân tích nâng cao Người Lái Đò Sông Đà - Nguyễn Tuân Nhà văn Pautopxki từng quan niệm: "Niềm vui của nhà văn chân chính là niềm vui của người dẫn đường tới xứ sở của cái đẹp". Nguyễn Tuân là một nhà văn như thế! Một nhà văn "suốt đời đi tìm cái đẹp", ông nguyện sống và cháy hết mình vì cái đẹp (theo cách nói của Thạch Lam). "Nếu Xuân Diệu xem tình yêu là tôn giáo, thì Nguyễn Tuân xem cái đẹp như tôn giáo của mình" (Trần Đình Sử). Hầu hết các sáng tác của Nguyễn Tuân là hành trình đi tìm cách đẹp trong thiên nhiên và con người. Bằng phong cách tài hoa, uyên bác không quản khó nhọc để khai thác kho cảm giác và liên tưởng phong phú, bộn bề nhằm tìm ra những chữ xác đáng nhất có khả năng lay động người đọc nhiều nhất, Nguyễn Tuân đã sáng tác ra nhiều tác phẩm có giá trị trong đó có tập tùy bút "Sông Đà". "Sông Đà" là thành tựu nghệ thuật đẹp đẽ mà Nguyễn Tuân đã thu hoạch được trong chuyến đi gian khổ tới miền Tây Bắc rộng lớn, hoang vu nhưng lại ẩn chứa nhiều vẻ đẹp hoang dại, kì bí của thiên nhiên. Ông đã tìm thấy trong sương khói Tây Bắc ẩn hiện lên chất vàng mười của núi rừng nơi đây, và thứ "vàng mười" đã qua thử lửa của tâm hồn con người Tây Bắc. Vẻ đẹp ấy hội tụ và tỏa sáng trong "Người lái đò sông Đà" tác phẩm được viết và in trong tập "Sông Đà" in năm 1960. Trong tùy bút "Người lái đò sông Đà" Nguyễn Tuân đã sáng tạo hình tượng con sông Đà không phải là một thiên nhiên vô tri, vô giác mà là một sinh thể sống động, không chỉ là "một thế giới sống mà còn là một thế giới biết nói". Hình tượng con sông Đà hiện lên với hai nét tính cách nổi bật hung bạo và trữ tình được Nguyễn Tuân nói đến với tất cả tình yêu quê hương, sông núi đất nước mình. Nếu ví "Người lái đò sông Đà" của Nguyên Tuân là một "tảng băng trôi" thì ba phần nổi chính là dáng vẻ con sông Đà như một kẻ thù số một hung tợn, sẵn sàng nuốt chửng người lái Đò trên sông, sẵn sàng tiêu diệt bất cứ ai đi ngang qua những quãng sông đày cạm bẫy. Ở "bảy phần chìm" Nguyễn Tuân đã thể hiện sự hung bạo của con sông như một "thứ lửa" thử thách lòng người, thử thách ý chí sự thông minh của con người. Tính chất hung bạo của con sông Đà có lẽ không chỉ nằm ở "cảnh đá bờ sông dự vách thành"; "những quãng ghềnh hát Loóng" với "những cái hút nước", có lẽ hùng vĩ nhất, hung bạo nhất là thác sông Đà ". Tác giả đã cảm nhận bằng trực quan thính giác bắt trọn thứ âm thanh của thiên nhiên nơi đây:" Tiếng thác nước nghe như là oán trách gì, rồi lại như là van xin, rồi lại như là khiêu khích, giọng gằn mà chế nhạo. Thế rồi nó rống lên như tiếng một ngàn con trâu mộng đang lồng lộn rừng vầu tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng. Tới cái thác rồi. Ngoặt khúc sông lượn, thấy sóng bọt đã trắng xóa cả một chân trời đá. " Với tài năng của mộ bậc thầy ngôn ngữ, Nguyễn Tuân đã bày ra trước mắt chúng ta một" bữa tiệc ngôn từ "độc đáo, thú vị đầy hấp dẫn. Với vốn kiến thức phong phú và tính tế Nguyễn Tuân đã nhìn ngắm và cảm nhận vẻ đẹp của thiên nhiên với những nét chạm khắc mới lạ và tinh tế. Nguyễn Tuân đã không chỉ miêu tả sự hung bạo, dữ gằn của sóng nước Đà giang qua cảm nhận của thính giác, ông còn miêu tả trạng thái của sông Đà với đầy đủ các cung bậc cảm xúc, thái độ, tâm trạng con người. Tiếng nước thác nghe như là" oán trách ";" van xin ":" Khiêu khích" "giọng gằn và chế nhạo" đủ mọi sắc thái của nước được nhân hóa lên như một sinh thể thực thụ, có suy nghĩ, có linh hồn đang giận dữ gào thét. Dòng Đà giang trở thành một dòng tâm hồn, tiếng nước kia trở thành tiếng nói hay chính là phương tiện giao tiếp chủ yếu của con sông. Con sông cũng mang một tâm hồn đa cảm nhưng vẫn đầy thách thức như kẻ thù số một của con người. Những từ ngữ gợi tả âm thanh theo một cung bậc tăng dần cả về sắc thái cảm xúc lẫn âm lượng để vừa miêu tả sống động sự hung bạo của dòng sông, vừa gơi tả khoảng cách ngắn dần giữa người quan sát với thác sông Đà. Mặt khác, đây cùng là cách để tác giả gây cho người đọc sự tò mò hứng thú đẩy tần số cảm giác lên cao. Đặc sắc nhất trong âm thanh tiếng thác có lẽ không dừng ở âm điệu tạo nên cái hãi hùng, hồi hộp mà nó còn đến từ những câu văn đầy ắp những hình ảnh dữ dội "Hàng ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu, rừng tre nứa đổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng." Nhà văn đã thể hiện tài hoa trong việc liên tưởng và cộng hưởng âm thanh, đặt những hình ảnh tương phản trong một liên tưởng đầy bất ngờ và thú vị; lấy lửa tả nước, lấy rừng tả sông. Qua so sánh tiếng thác đá sông Đà được hiện lên như những âm thanh man dại, bản năng của loài động vật hung dữ đang cuồng loạn tìm lối thoát thân. Nguyễn Tuân đã miêu tả một cảnh tượng thác hết sức hùng vĩ, lôi cuốn nhưng nguy hiểm vô cùng. Lần đầu tiên ta bắt gặp trong thơ văn có người dùng sức lửa để diễn tả sức nước, hai nguyên tốt có sức hủy diệt lớn lại tương khắc với nhau giờ đay lại đặt trong một tương quan. Điều đó có lẽ chỉ có thể bắt gặp trong văn của một bậc kì tài ngôn ngữ. Và khi vượt qua cái thác con người say sưa cảm nhận thiên nhiên với "bọt tung trắng xóa cả một chân trời đá". Có thể nói dòng sông Đà biến mình thành một sinh thể dữ dằn, gào thét trong những âm thanh cuồng nộ, ghê sợ để trấn áp con người, để thử thách sự kiên định, tay lái ra hoa của những người lái đò khi qua những quãng sông này. Để rồi khi đọc những dòng này, ta tưởng như Nguyễn Tuân đã để thơ lên núi rừng Tây Bắc lên sóng nước sông Đà để tạo nên một áng văn xuôi tràn trề cảm xúc, tràn trề sinh lực về thiên nhiên sông nước Đà giang. Leeonit Leeonop từng nhận định "Một tác phẩm phải là một phát minh về hình thức, một khám phá về nội dung". Bên cạnh vẻ đẹp hùng vĩ của con sông, ở một góc độ khác, Nguyễn Tuân đã phát hiện ra chất trữ tình, thơ mộng của dòng sông này, sông Đà tạo nên chất men say cho cuộc sống của con người Tây Bắc. Từ nhiều góc nhìn khác nhau, Nguyễn Tuân đã có những phát hiện mới mẻ, độc đáo thi vị, yên ả của con sông này. Qua bao thác ghềnh, sông Đà trở nên mềm mại, uyển chuyển hơn bao giờ hết. Đó là sông Đà được miêu tả bằng ấn tượng của thị giác: "Hình như khi mà ta đã quen đọc bản đồ sông núi, thì mỗi lúc ngồi tàu bay trên chiều cao mà nhìn xuống đất nước Tổ Quốc bao la, càng thấy quen thuộc với từng nét sông trải ra trên đại dương đá lờ lờ bóng mây dưới chân mình. Con sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi mèo đốt nương xuân." Vẻ đẹp trữ tình của sông Đà qua ống kính của Nguyễn Tuân được hiện lên với nhiều góc độ khác nhau. Từ trên tàu bay nhìn xuống, Tây Bắc như người thiếu nữ duyên dáng, yêu kiều mà sông Đà chính là áng tóc mềm mượt của người thiếu nữ đang khao khát thanh xuân này. Nguyễn Tuân đã nhìn thấy dòng chảy uốn lượn của con sông Đà tựa như một áng tóc trữ tình buông dài vắt ngang qua núi rừng hùng vĩ. Đẹp lắm! Duyên dáng lắm! Nhà văn đã dùng một câu văn dài hơi, hạn chế ngắt quãng để gợi tả độ dài của sông Đà và mái tóc của người thiếu nữ. Đồng thời sử dụng từ ngữ gợi tả cái dòng chảy êm đềm của sông Đà mang cái linh hồn của Tây Bắc "Con sông Đà tuôn dài, tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc cuồn cuộn mùi khói mèo đốt nương xuân". Điệp ngữ "tuôn dài" cùng nhịp văn mềm mại như ru tạo nên vẻ đẹp uyển chuyển, thướt tha của dòng sông. Phép so sánh dòng sông như một "áng tóc trữ tình" là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo. Phép so sánh đầy chất thơ, chất họa chẳng những phô ra được vẻ đẹp dịu dàng, duyên dáng, kiêu sa kiều diễm của dòng sông Đà mà còn bộc lộ chất phong tình, lãng mạn của người nghệ sĩ. Dòng Đà giang giờ đây tựa như một nàng thiếu nữ xuân sắc đang buông hờ mái tóc làm duyên, làm dáng giữa mùa hoa ban, hoa gạo dưới vẻ đẹp bồng bềnh của mây khói. Thần sắc của thiên nhiên nơi đây được Nguyễn Tuân miêu tả với vẻ đẹp rất riêng, rất lạ rất thơ. Khói núi Mèo mà người đồng bào đốt nương mỗi khi Tết đến cũng khiến người ta nao lòng đến lạ. Tây Bắc muôn đời vẫn đẹp, sông Đà hung bạo đến đâu cũng có lúc kiều diễm như cô gái trẻ bùng cháy sức xuân trong khoảnh khắc thanh xuân. Bao nhiêu vẻ đẹp thơ mộng, trữ tình quyến rũ của đất trời đã ùa về thức dậy trong những câu văn của Nguyễn Tuân – "Người thợ kim hoàn của chữ" (Hoài Thanh). Nội dung của một tác phẩm nghệ thuật chở nhiều ít mặc sức, nhưng nếu không có những bơi chèo nghệ thuật thì con thuyền nội dung sẽ đứng im bất động. Để miêu tả vẻ đẹp của dòng sông Đà Nguyễn Tuân đã khéo léo lẩy ngòi bút trên trang giấy, kết hợp và sử dụng đa dạng nhiều thủ pháp nghệ thuật độc đáo. Điều đó không chỉ bắt nguồn từ phong cách Nguyễn Tuân mà tạo nên từ vốn tri thức phong phú, hiểu biết về nhiều lĩnh vực của nhà văn. Ông đã dành nhiều công sức và tâm huyết để miêu tả và làm hiện lên những vẻ đẹp khác nhau của thiên nhiên núi rừng Tây Bắc. Bên cạnh ấy, nhà văn đã vận dụng tối đa các giác quan để miêu tả sông Đà một cách chân thực và hoàn mĩ nhất. Với cách sử dụng ngôn từ linh hoạt, kho từ vựng phong phú, nhân hóa mới mẻ độc đáo cùng những liên tưởng thú vị, nhà văn cũng đã thể hiện sự điêu luyện, tài hoa của mình. Để từ đó giúp cho người đẹp thêm yêu mến đắm say trước những trang viết của mình. Nhà văn Tuốc-ghê-nhiep từng khẳng định: "Cái quan trọng trong một tài năng văn học tôi nghĩ là tiếng nói của riêng mình không thể tìm trong cổ họng của bất kì người nào khác". Bởi lẽ "Phong cách là người', Nguyễn Tuân là nhà văn có một phong cách độc đáo. Sự đọc đáo ấy có lẽ xuất phát từ con người của ông, diễn tả bằng một chữ" ngông ". Cái ngông ấy không cho phép ông viết về những thứ cũ kĩ rồi xào nấu chúng lại. Nguyễn Tuân luôn tìm kiếm cái vẻ đẹp ẩn sâu, khuất lấp" Khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo ra những gì chưa có ". (Nam Cao). Những tư tưởng mới mẻ kết hợp với một vốn kiến thức sâu rộng và uyên bác Nguyễn Tuân đã dựng cho mình một thế đứng vững chắc ngạo nghễ trên thi đàn văn học Việt Nam. Những trang văn của ông thấm đượm linh hồn quê hương, sự giàu có của của tiếng nói dân tộc Việt. Và ở đó chất chứa một trái tim, bầu máu nóng luôn yêu quý và trân trọng quê hương xứ sở. Nếu không có một tình yêu đất nước tha thiết, ông không thể cảm nhật hết vẻ đẹp tinh tế trước thiên nhiên sông Đà để rồi làm nên những áng văn chương bất tử, sống mãi trong lòng người đọc hôm nay và mai sau. Đọc những dòng về Đà giang của Nguyễn Tuân gợi ta nhớ đến dòng sông trữ tình, diễm lệ mà in bóng trong những trang văn, trang thơ. Đó là sông Hương duyên dáng như cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại trong" Ai đã đặt tên cho dòng sông "của Hoàng Phủ Ngọc Tường; Là con sông duyên dáng như mái tóc huyền dưới chân núi Dục Thúy trong thơ của Nguyễn Trãi. Bằng ngòi bút độc đáo của mình Nguyễn Tuân đã" lượm nhặt những hạt đời rơi vãi để viết nên trang", thiên nhiên Tây Bắc trở thành nhữ trang thơ, tờ hoa là vì thế.
