Một vài ý kiến nhận xét về bức tranh: Bữa tiệc cuối cùng
Bài viết của cố linh mục Đaminh Trần Thái Hiệp, nguyên giám đốc Đại Chủng Viện Thánh Giuse kiêm trưởng ban Nghệ Thuật Thánh của Tổng Giáo Phận Thành Phố Hồ Chí Minh.
Bức họa "Tiệc Ly" (La Cène) do Leonardo Da Vinci thực hiện vào khoảng năm 1495, không những là một trong những kiệt tác nghệ thuật thế giới mà còn đánh dấu một niên hiệu lịch sử, một cuộc chinh phục trong phạm vi nghệ thuật.
"Trong lịch sử hội họa, không một bức tranh nào có tầm mức quan trọng hơn bức tranh này. Chính nó đã kết thúc thời đại" sơ thủy "của nghệ thuật và mở màn cho thời Phục Hưng. Sau bức tranh này không còn nghệ sĩ" sơ thủy "nữa, chỉ có nghệ sĩ" tân tiến "mà thôi. Đó là bước cố gắng cuối cùng của lớp nghệ sĩ thế kỷ 15 để đạt tới sự hoàn mỹ" (Abel Fabre, Pagel d'Art Chriétien, Paris, p. 418)
Bức "Tiệc Ly" là một bức bích họa (fresque) vẽ trên mặt tường rộng lớn tại nhà cơm Tu viện Đa- minh Đức Mẹ Giáng Ân (Santa Maria delle Grazie) trong thành Mila, nước Ý.
Khi thực hiện bức họa này, Leonardo đã lý luận, nghiên cứu và suy tư rất nhiều. Biết bao lần ông chỉ tới khoanh tay suy niệm một hồi lâu rồi ra về không chịu vẽ một nét. Ông không quản ngại ra ngoài đường phố, đi du lịch đó đây với cặp mắt chú ý quan sát để tìm những mẫu người thích hợp với các nhận vật mà ông định diễn tả trong tranh.
Đề tài tổng quát bức họa là bữa tiệc ly, bữa ăn cuối cùng Chúa dùng với các môn đệ trước khi lên đường khổ nạn. Leonardo đã thu gọn đề tài vào một thời điểm nhất định trong bữa tiệc: Lúc Chúa vừa nói với 12 môn đồ: "Quả thật Thày bảo cho các con biết, một người trong các con sẽ phản Thầy". Nét mặt Chúa buồn rầu, đôi mắt nhìn xuống như muốn tránh cái nhìn của kẻ Người vừa tố giác. Hay tay buông xuôi tựa xuống mặt bàn, cử chỉ của Người vừa tiết lộ một điều quan trọng và bây giờ lặng thinh không nói nữa: Một giây phút thinh lặng bi tráng!
Bỗng chốc, như một dòng điện, lời tố giác của Chúa truyền đi mau chóng, gây phản ứng đột ngột trên nét mặt và cử chỉ dáng điệu của 12 môn đồ. Mỗi ông phản ứng một cách tùy theo tính tình, tâm lý từng người.
Sát bên tay phải Chúa là Gioan, người môn đệ yêu quý có tâm hồn dễ cảm, biểu lộ sự đau đớn trầm lặng sâu xa. Tiếp đến Phêrô tính bộc trực nóng nảy, ghé sát đầu Gioan hỏi nhỏ xem ai là thủ phạm. Con dao sắc nhọn chìa ra phía sau lưng chứng tỏ ông sẵn sàng nghiêm trị tức khắc đứa phản Thầy như lát nữa ông sẽ chém đứt tai tên đầy tớ thầy thượng tế trong vườn Cây Dầu. Giuđa ngồi ngay trước Phêrô, có thái độ hốt hoảng như tên ăn trộm vừa bị lộ tẩy, tay phải ôm chặt túi bạc, tay trái giơ ra phía trước như muốn phân bua chối cãi. Kế đó là An-rê, xoè hai bàn tay ra, bỡ ngỡ kinh hoàng trước cái tin gở lã không thể tưởng tượng được. Giacôbê hậu, tinh anh hơn, vươn cánh tay gọi Phêrô như để bảo ông: Tôi đã đoán ra được ai rồi! Cuối hàng là Bartôlômêô sửng sốt đứng dậy nghiêng mình về phía trước đểm xem và nghe cho rõ đầu đuôi câu chuyện.
Phía tay trái Chúa: Giacôbê tiền, nét mặt bỡ ngỡ kinh ngạc, hay tay giang rộng, lùi về phía sau như bị áp lực của lời Chúa vừa tung ra. Tôma, con người linh hoạt nhất trong nhóm, đã rời chỗ lại gần Chúa giơ ngón tay băn khoăn hỏi: "Thày có nghi ngờ gì tôi không?"
Kế đến Philipphê, dáng điệu ôn hòa, chỉ tay vào ngực thề nguyện một niềm trung tín trọn vẹn. Mát-thêu đang chuuyển lại tin buồn cho hai ông bạn ngồi cuối bàn là Tađêô và Simon. Hai ông có phần lớn tuổi, cử chỉ điềm tĩnh chậm chạp hơn, nhưng nét mặt không giấu được nỗi lo âu, phiền muộn.
Giữa bầu khí xúc động náo nhiệt ấy, một mình Chúa ngồi rất điềm tĩnh, nét mặt hiền dịu in trên nền trời xanh êm ả, coi như Ngài không lưu ý gì tới sự xôn xao náo động chung quanh. Tuy nhiên người ta đọc được nét thoáng buồn trên khuôn mặt và hai bàn tay của Chúa.
Cách bố cục rất tài tình. Tác giả dàn xếp các nhận vật thành từng nhóm 3 người, mỗi bên hai nhóm. Chúa ngự giữa trung tâm bức tranh. Tất cả các đường nét, các điệu bộ, cử chỉ đều hướng về trung tâm. Từ nhóm nọ sang nhóm kia, tác giả cũng hữu ý nối kết lại với nhau bằng những đường nét rất tự nhiên, tỉ dụ bàn tay Gia-cô-bê vắt qua lưng Phê-rô để nối liền hai nhóm bên phải Chúa, và cánh tay Mát-thêu giang ra làm gạch nối giữa 2 nhóm bên trái Chúa.
So sánh với các bức họa "Tiệc Ly" của Fra Angelico hoặc của Pégurin, Ghirlandaio, người ta thấy rõ sự khác biệt. Các họa sĩ này thường được sắp đặt các nhân vật rất đều đặn cân đối xung quanh một chiếc bàn. Mỗi tông đồ là một pho tượng biệt lập, sắp lại gần nhau, nét mặt bình thản hoặc trầm tư, ông nào như ông ấy, không biểu lộ một tâm tình cá nhân nào cả. Các tác giả thời ấy còn có thói quen thêu thùa nhiều chi tiết rườm rà không liên quan gì tới cốt chuyện. Chẳng hạn trong bức "Tiệc Ly" của Ghirlandaio tại tu viện San Marco, Florence, người ta thấy ngoài những nhận vật cần thiết trong bữa tiệc ly, tác giả còn vẽ thêm nào là con mèo ngồi rình sau lưng Giu-đa, nào là con công đậu trên cửa sổ và nhiều giống chim khác bay lượn trong vườn cam chính vàng hiện ra sau bàn tiệc. Lại còn đĩa, chén, mâm trái, những bình đựng muối, những mẩu bánh mì rải rác khắp mặt bàn!
Bức họa của Leonardo đơn giản hơn nhiều. Ông chỉ giữ lại những điểm cần thiết làm sáng tư tưởng ông muốn diễn tả mà thôi. Về phương diện phối cảnh hay viễn họa (Perspective), Leonardo đã sử dụng tất cả kiến thức chuyên môn của thời ông để thể hiện trong bức "Tiệc Ly". Nhìn vào tranh, người ta có cảm giác là căn phòng "Tiệc Ly" kéo dài và nối tiếp phòng cơm của tu viện.
Nói tóm lại, trong bức "Tiệc ly", Leonardo Da Vinci không những đã đúc kết tất cả những tìm tòi nghệ thuật của thế kỷ 15 về hình thể vật chất con người, nhưng còn đem vào đó cách diễn đạt tâm lý rất tinh vi.
Một họa sẽ Việt Nam du học tại Pháp, sau khi có dịp tới Milan ngắm họa phẩm trứ danh trên đây, đã ghi lại cảm xúc của ông như sau:
"Tôi có cảm giác lạ lùng vì cảnh diễn trong tranh có vẽ thật quá, tưởng chừng như chính mình đang cùng với những sứ đồ của Gia-tô sống những giờ phút bi tráng. Những nét mặt đau xót, căm giận, những con mắt lo lắng, ngờ vực những dáng điệu đột ngột, sửng sốt của các sứ đồ khi nghe thấy Chúa nói:" Một người trong các anh sẽ phản bội ta ", nó linh động làm sao!
Cách bố trí giản dị, nét vẽ tinh vi, màu sắc nhịp ngàng, họa sĩ đã diễn tã thật là hoàn mỹ. Có lẽ chưa có một tác phẩm nào trong hội họa tố cáo được sự phản bội một cách tàn nhẫn, thê thảm như vậy.
Với bức tranh kiệt tác này, ta thấy, qua một đề tài tôn giáo, Leonardo đã kết án, và người ngắm tranh, chẳng cần là người theo đạo Gia-tô, cũng có thể lĩnh hội được thâm ý của họa sĩ, đã kết án cái phản trắc, gian giảo, đồi bại của con người, vì tham lợi có thể phản bội cả đến những gì rất cao cả, thiêng liêng.."
Lm. Dom. Trần Thái Hiệp