Phân tích đoạn văn Ai đã đặt tên cho dòng sông: Phải nhiều thế kỉ ... bát ngát tiếng gà

"Phải nhiều thế kỉ qua đi, người tình mong đợi mới đến đánh thức người gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại. Nhưng ngay từ đầu vừa ra khỏi vùng núi, sông Hương đã chuyên dùng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm, như một cuộc tìm kiếm có ý thức để đi tới nơi gặp thành phố tương lai của nó. Từ ngã ba Tuần, sông Hương theo hướng nam bắc qua điện Hòn Chén; vấp Ngọc Trản, nó chuyển hướng sang tây bắc, vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán rồi đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía đông bắc, ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, xuôi dần về Huế. Từ Tuần về đây, sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn, vượt qua một lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản để sắc nước trở nên xanh thẳm, và từ đó nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột như Vọng Cảnh, Tam Thai, Lựu Bảo mà từ đó, người ta luôn luôn nhìn thấy dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé vừa bằng con thoi. Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc trên nền trời tây nam thành phố," sớm xanh, trưa vàng, chiểu tím "như người Huế thường miêu tả. Giữa đám quần sơn lô xô ấy, là giấc ngủ nghìn năm của những vua chúa được phong kín trong lòng những rừng thông u tịch và niềm kiêu hãnh âm u của những lăng tẩm đồ sộ tỏa lan khắp cả một vùng thượng lưu" Bốn bề núi phủ mây phong - Mảnh trăng thiên cổ bóng tùng Vạn Niên ". Đó là vẻ đẹp trầm mặc nhất của sông Hương, như triết lí, như cổ thi, kéo dài mãi đến lúc mặt nước phẳng lặng của nó gặp tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia, giữa những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà.."

(Trích Ai đã đặt tên cho dòng sông?, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Ngữ văn 12, Tập một, NXB Giáo dục Việt Nam, 2020, tr. 198-199).

Phân tích hình tượng sông Hương trong đoạn trích trên. Từ đó, nhận xét về tính trữ tình của bút kí Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Bài Làm​

R. Gamzatop đã từng nói rằng: "Nếu như người nghệ sĩ không tham gia vào việc hình thành thế giới này thì thế giới không trở nên tươi đẹp như thế này." Quả thực, dưới ngòi bút tài hoa của người nghệ sĩ, vạn vật và cuộc đời trở nên tươi đẹp hơn rất nhiều. Đến với những trang văn đậm chất trữ tình của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong bút kí "Ai đã đặt tên cho dòng sông", ta sẽ bắt gặp một dòng sông Hương xinh đẹp, diệu kì hơn bao giờ hết. Đoạn trích "Phải nhiều thế kỉ qua đi.. tiếng gà" đã làm nổi bật vẻ đẹp của sông Hương ở ngoại vi thành phố Huế, qua đó, bộc lộ rõ nét tài hoa trong phong cách bút kí Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Hoàng Phủ Ngọc Tường có sở trường ở thể loại bút ký. Bút ký của ông thể hiện rõ lối tư duy phóng túng, liên tưởng mãnh liệt phong phú, ngôn ngữ trong sáng đẹp đẽ tài hoa kết hợp nhuần nhuyễn giữa cái chất trữ tình và trí tuệ, giữa nghị luận sắc bén và niềm suy tư đa chiều. "Ai đã đặt tên cho dòng sông" là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của nhà văn. Bài kí được viết tại Huế năm 1981, in trong tập sách cùng tên, xuất bản 1984.

Các dòng sông là cái nôi của những vùng, các nền văn hóa đa sắc màu nên viết về nó các nhà thơ, nhà văn thường viết bằng sự am hiểu, bằng một tình yêu tha thiết, sâu lắng. Từ lâu, con sông Hương của xứ Huế cũng đã rất nhiều lần đi vào các tác phẩm thơ ca. Dòng sông ấy đã từng được nhà thơ Hàn Mặc Tử miêu tả:

"Gió theo lối gió, mây đường mây

Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay

Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay"​

(Đây thôn Vĩ Dạ)

Tố Hữu trong bài "Dửng dưng" cũng ca ngợi vẻ đẹp của sông Hương, xứ Huế:

"Cô gái thẫn thờ vê áo mỏng

Nghiêng nghiêng vành nón dáng chờ ai

Ven bờ sông phẳng con đò mộng

Lả lướt đi về trong nắng mai"​

Bởi vậy, viết về dòng sông Hương là một thử thách. Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã vượt qua thử thách ấy để tặng cho đời bút kí "Ai đã đặt tên cho dòng sông". Trong bài kí tác giả đã cảm nhận vẻ đẹp của sông Hương từ nhiều góc độ, phương diện. Nhà văn đã tìm hiểu thủy trình, khám phá vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên sông Hương và nhìn dòng sông trong sự gắn bó với nền văn hóa của xứ Huế, trong lịch sử dựng nước và giữ nước, cảm nhận về nó một cách đầy đủ, trọn vẹn nhất với một tâm hồn nghệ sĩ đầy rung cảm. Vẻ đẹp của sông Hương trước hết được tác giả cảm nhận từ góc nhìn địa lí qua thủy trình, cảnh sắc thiên nhiên của dòng sông Hương từ vùng thượng nguồn qua vùng đồng bằng rồi về thành phố Huế. Ở mỗi khúc đoạn dòng sông lại hiện lên với một vẻ đẹp riêng đầy cuốn hút. Trong đó, đoạn văn "Phải nhiều thế kỉ qua đi.. tiếng gà" nằm ở phần đầu của tác phẩm miêu tả vẻ đẹp của sông Hương ở ngoại vi thành phố Huế.

Dòng sông Hương khi về đến đồng bằng được tác giả so sánh và nhân hóa với một người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng chờ người tình mong đợi đến đánh thức. Biện pháp so sánh, nhân hóa đã mang đến vẻ đẹp nữ tính, mềm mại, kiều diễm của sông Hương. Dòng sông mang vẻ đẹp của một người con gái nhưng vẻ đẹp của nó cũng nhuốm màu cổ tích, gợi người đọc liên tưởng đến nàng công chúa xinh đẹp ngủ trong rừng chờ hoàng tử đến hóa giải lời nguyền để đến với tình yêu. Sau một trăm năm, hoàng tử xuất hiện đánh thức nàng công chúa trong cổ tích, còn dòng sông Hương phải chờ đợi qua nhiều thế kỉ "Phải nhiều thế kỉ qua đi, người tình mong đợi mới đến đánh thức người gái đẹp nằm ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại" . Vẻ đẹp của sông Hương giống như vẻ đẹp gợi cảm của người thiếu nữ giữa một cánh đồng đầy hoa. Có thể nói, hình ảnh cánh đồng hoa dại làm tôn thêm biết bao nhiêu vẻ đẹp thơ mộng của dòng Hương giang khi về đồng bằng châu thổ, khiến sông Hương mang một gương mặt khác hẳn so với khi nó chảy giữa rừng già.

Sau giấc ngủ mơ màng hàng thế kỉ, giống như nàng tiên được đánh thức sông Hương bỗng bừng lên mạnh mẽ: Chuyển dòng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm, rồi đột ngột vẽ một hình cung thật tròn về phía đông bắc

, ôm lấy chân đồi Thiên Mụ xuôi dần về Huế. Tác giả sử dụng nhiều động từ chỉ sự chuyển động: Vòng, uốn.. kết hợp với phép nhân hóa đã tạo ấn tượng sâu đậm cho độc giả về một cuộc hành trình gian truân và đầy thử thách để đến với người tình mong đợi. Đặc biệt, từ "ngã ba Tuần", sông Hương phải vượt qua rất nhiều chướng ngại vật: Điện Hòn Chén, vấp Ngọc Trản, bãi Nguyệt Biều, Lương Quán. Nhưng cũng chính trong quá trình ấy, sông Hương như có cơ hội phô khoe tất cả vẻ đẹp của mình. Đó là vẻ đẹp gợi cảm, tình tứ của người gái đẹp ra đi từ cánh đồng Châu Hóa đầy hoa dại. Cùng với đó, là một loạt các động từ giàu chất hội họa: Chuyển hướng "," vòng qua "," vẽ một hình cung thật tròn "," ôm lấy ".. cũng giúp người đọc hình dung rõ nét dòng chảy của con sông.

Có thể thấy, bằng một lối hành văn uyển chuyển, ngôn ngữ đa dạng và giàu hình ảnh, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã diễn tả một cách sinh động và hấp dẫn những khúc quanh, ngã rẽ của con sông. Mỗi đường đi nước bước của sông Hương gắn liền với những địa danh khác nhau của xứ Huế được nhà văn dành cho một cách diễn đạt riêng. Nhờ đó mà hành trình về xuôi của dòng sông không đơn điệu, nhàm chán mà trái lại nó luôn luôn biến hóa khiến người đọc đi từ ngạc nhiên, thú vị này đến bất ngờ, ấn tượng khác. Có những câu văn giàu chất họa đến mức ta cứ ngỡ như người họa sĩ đang đưa những nét vẽ về sông Hương trên bức tranh thiên nhiên xứ Huế: Vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán.. vẽ một hình cung thật tròn về phía đông Bắc. Lại có câu văn gợi một nét mơ hồ với nhiều liên tưởng và cảm xúc rất thích: Sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn. Thủ pháp nhân hóa và so sánh được sử dụng kết hợp với hệ thống ngôn từ giàu cảm xúc và hình ảnh cũng góp phần đáng kể vào việc khắc họa một dòng sông thơ mộng, trữ tình.

Giống như con người trong khó khăn, gian khổ thường bộc lộ ra những phẩm chất tốt đẹp, trong cuộc hành trình đầy gian truân ấy, sông Hương có dịp bộc lộ vẻ đẹp của nó. Sông Hương như người con gái đẹp biết tự làm mới mình, trang điểm cho mình đẹp hơn trước khi gặp người tình mà nó mong đợi. Vì phải uốn lượn, đổi dòng liên tục nên hình dáng dòng sông trở nên mềm mại như một tấm lụa. Có thể nói, vẻ đẹp của sông Hương trước khi vào thành phố Huế là vẻ đẹp mềm mại của một người con gái đẹp. Dòng chảy uốn lượn, những khúc quanh của nó hiện lên như những đường cong trên cơ thể của một người thiếu nữ đương độ xuân thì. Vượt qua những lòng vực sâu dưới chân núi Ngọc Trản sắc nước sông Hương trở nên xanh thẳm. Dòng sông còn tạo nên những mảng phản quang thay đổi trong ngày trên bầu trời thành phố Huế với sớm xanh, trưa vàng, chiều tím như người Huế vẫn thường miêu tả. Như vậy, sông Hương ngoài vẻ đẹp về cảnh sắc thiên nhiên còn là tấm gương phản chiếu nét đẹp của cảnh quan đất trời hai bên bờ sông. Không có sông Hương, những ngọn đồi ở ngoại vi Huế vẫn có vẻ đẹp riêng nhưng vẻ đẹp ấy sẽ mất đi cái long lanh, cái đa sắc màu và không còn những" điểm cao đột khởi "xuất hiện như một điểm nhìn văn hóa, thưởng thức. Bởi vậy, Sông Hương chính là" trung tâm cảnh ", là linh hồn của thiên nhiên cảnh vật ở đây.

Khi chảy qua những rừng thông u tịch, những lăng tẩm đồ sộ, sông Hương mang vẻ đẹp" trầm mặc nhất" "như triết lí, như cổ thi". Vẻ đẹp vừa in đậm dấu ấn phong cách Hoàng Phủ Ngọc Tường vừa mang nét đặc trưng văn hóa Huế.

Cách so sánh độc đáo, giàu sức gợi này đã tô đậm thêm vẻ đep thâm nghiêm, lịch sử, văn hóa Huế. Để ai đã một lần đến Huế, đến thăm các lăng tâm đồ sộ mới cảm nhận được hết vẻ đẹp:

"Bốn bề núi phủ mây phong

Mảnh trăng thiên cổ bóng tùng vạn niên".

(Ca dao)​

Hình tượng sông Hương được miêu tả bằng ngôn ngữ tinh tế, giàu chất thơ. Lối hành văn hướng nội, mê đắm, tài hoa. Nghệ thuật so sánh, nhân hóa sáng tạo, những liên tưởng độc đáo.. sử dụng rộng rãi đặc sắc những phép tu từ gợi cảm vốn là quen thuộc trong thơ như so sánh kết hợp với nhân hóa, ẩn dụ. Chất thơ toát ra từ những câu văn, hình ảnh đẹp, đầy màu sắc và từ độ nhòe mờ của hình tượng nghệ thuật: "Những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà", "Sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn", "Sắc nước trở nên xanh thẳm", "những ngọn đồi này tạo nên nhiều mảng phản quang nhiều màu sắc". "Sớm xanh, trưa vàng, chiều tím".. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã "vẽ" lên sông Hương bằng chất liệu ngôn từ qua cái dáng điệu yêu kiều và rất tạo hình của sông Hương khi nó ở ngoại vi thành phố Huế. Nhà văn không chỉ tái hiện lại một cách chân thực dòng chảy địa lí tự nhiên của con sông mà quan trọng hơn biến cái thủy trình ấy thành "hành trình đi tìm người yêu" của một người con gái đẹp, duyên dáng và tình tứ. Đây cũng chính là cảm nhận riêng, độc đáo và rất đặc sắc của nhà văn về sông Hương trước khi nó chảy vào lòng thành phố thân yêu. Cảm hứng xuyên suốt trong đoạn trích cũng như trong tác phẩm là niềm say sưa tìm kiếm và khẳng định vẻ đẹp riêng, sức cuốn hút, quyến rũ riêng của con sông xứ Huế. Sông Hương hiện lên qua cuộc tìm kiếm của Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ là con sông địa lý mà là một sinh thể, một con người, một người con gái vừa xinh đẹp, vừa tài hoa, vừa thăng trầm chìm nổi cùng lịch sử lại vừa đằm thắm lắng sâu với nền văn hóa riêng của nó. Rõ ràng Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đem tình yêu đằm thắm lắng sâu và những cảm xúc sôi nổi say sưa phổ vào trang viết để rồi mỗi dòng văn như một bài ca tôn vinh vẻ đẹp của sông Hương. Vì thế cái dễ nhận thấy từ những trang văn là chất trữ tình đậm đà đằm thắm.

Đoạn văn bộc lộ nét tài hoa, lịch lãm trong cách hành văn của tác giả. Văn phong tao nhã, hướng nội, tinh tế và tài hoa. Ngôn từ phong phú, gợi hình, gợi cảm; câu văn giàu nhạc điệu. Các biện pháp nghệ thuật.. kết hợp với liên tưởng so sánh độc đáo, bất ngờ. Có thể nói, tác phẩm là thành quả của sự say sưa, kì công "đúc câu, luyện chữ" của Hoàng Phủ Ngọc Tường dành riêng cho sông Hương. Đoạn trích thể hiện những phát hiện, khám phá sâu sắc và độc đáo về sông Hương: Vừa mang vẻ đẹp mạnh mẽ, vừa dịu dàng, duyên dáng, tươi trẻ, tràn đầy sức sống. Bộc lộ tình yêu tha thiết, sâu lắng và niềm tự hào lớn lao của nhà văn đối với dòng sông quê hương, với xứ Huế thân thương. Sedrin từng nói "Văn học vượt qua mọi quy luật băng hại của thời gian, chỉ mình nó không thừa nhận cái chết". Đoạn trích trên là minh chứng hùng hồn cho nhận định muôn thủa đó.