46
0
Triết học là hệ thống tri thức lý luận chung nhất về thế giới, con người và vị trí của con người trong thế giới đó. Trong quá trình phát triển lâu dài, các trường phái triết học tuy khác nhau về nội dung, quan điểm và phương pháp, nhưng đều gặp nhau ở một điểm chung – đó là vấn đề cơ bản của triết học. Như Ph. Ăngghen từng nhấn mạnh: "Vấn đề cơ bản của mọi triết học, đặc biệt là triết học hiện đại, là vấn đề quan hệ giữa tư duy và tồn tại."
Vấn đề cơ bản này gồm hai mặt chính: Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, và khả năng nhận thức thế giới của con người.
1. Mặt thứ nhất:
Vật chất và ý thức – Cái nào có trước, cái nào quyết định cái kia? Đây là mặt bản thể luận – bàn về bản chất đầu tiên của thế giới, cái nào là nguồn gốc: Vật chất hay ý thức?
a. Chủ nghĩa duy vật: Cho rằng vật chất là cái có trước, và ý thức chỉ là sản phẩm của vật chất có tổ chức cao, cụ thể là bộ não người. Theo quan điểm này, thế giới vật chất tồn tại khách quan, độc lập với cảm giác, tư duy, ý chí của con người. Chính từ sự vận động, phát triển của thế giới vật chất mà ý thức được hình thành và phản ánh lại thế giới ấy.
Ví dụ: Bộ não người là cơ quan vật chất, nhờ đó mới có tư duy. Khi não bị tổn thương nặng, hoạt động ý thức cũng bị ảnh hưởng – điều đó cho thấy vật chất quyết định ý thức.
b. Chủ nghĩa duy tâm: Cho rằng ý thức hoặc tinh thần là cái có trước, quyết định thế giới vật chất. Các nhà duy tâm chủ quan như Berkeley cho rằng "tồn tại là được cảm nhận" – thế giới chỉ tồn tại trong ý thức con người. Còn các nhà duy tâm khách quan lại tin rằng có một "ý niệm tuyệt đối" hay "Thượng đế" sáng tạo ra thế giới vật chất.
Ví dụ: Nhiều tôn giáo tin rằng thế giới do một đấng siêu nhiên tạo ra từ ý chí của Ngài – đây là biểu hiện điển hình của tư duy duy tâm.
2. Mặt thứ hai:
Con người có thể nhận thức được thế giới hay không? Đây là mặt nhận thức luận của vấn đề. Con người có thể hiểu được bản chất khách quan của thế giới không? Câu hỏi này dẫn đến hai cách trả lời cơ bản:
A. Thuyết khả tri: Chủ trương rằng con người có khả năng nhận thức thế giới một cách khách quan, dù quá trình nhận thức là lâu dài, khó khăn và không bao giờ tuyệt đối. Nhờ thực tiễn và khoa học, nhận thức của con người không ngừng mở rộng.
Ví dụ: Con người từng không hiểu vì sao có sấm sét và cho rằng đó là "sự giận dữ của thần linh". Nhưng nhờ nghiên cứu khoa học, ta hiểu rằng sấm sét là hiện tượng vật lý do sự phóng điện trong khí quyển – điều này chứng minh rằng tri thức nhân loại có thể tiến gần tới chân lý khách quan.
B. Thuyết bất khả tri: Quan điểm này cho rằng con người không thể hiểu được thế giới thực, chỉ có thể nhận biết các hiện tượng bề ngoài. Triết gia Kant từng nêu ra khái niệm "vật tự nó" (das Ding an sich) – tức là bản thân sự vật – là điều con người không bao giờ có thể nhận thức trực tiếp được.
Ví dụ: Một số nhà triết học hoài nghi cho rằng những gì chúng ta cảm nhận được qua giác quan chưa chắc đã phản ánh đúng bản chất sự vật – giống như khi nhìn xuống đáy nước thấy chiếc gậy bị "gãy", trong khi thực tế nó vẫn thẳng.
3. Ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học
Vấn đề cơ bản này không chỉ là câu hỏi lý luận, mà còn mang tính định hướng nền tảng cho mọi học thuyết triết học và hoạt động thực tiễn của con người:
Xác lập lập trường thế giới quan và phương pháp luận: Cách trả lời hai mặt của vấn đề sẽ xác định xem nhà triết học theo thế giới quan duy vật hay duy tâm, sử dụng phương pháp biện chứng hay siêu hình trong nghiên cứu và giải thích thế giới.
Định hướng cho các ngành khoa học cụ thể: Triết học đóng vai trò là kim chỉ nam cho các ngành khoa học khác. Chẳng hạn, khoa học hiện đại phát triển dựa trên niềm tin vào khả năng nhận thức thế giới khách quan – tức là theo lập trường duy vật và khả tri.
Ảnh hưởng đến hành động và tư duy con người: Nếu ta tin rằng thế giới là có thể hiểu được, con người sẽ có niềm tin vào tri thức, vào khoa học, và hành động dựa trên lý trí. Ngược lại, quan điểm duy tâm, hoài nghi thường dẫn đến tư tưởng bảo thủ, lệ thuộc vào các thế lực siêu nhiên.
Tóm lại, vấn đề cơ bản của triết học – mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại – không chỉ là câu hỏi cốt lõi trong triết học, mà còn là nền tảng để xây dựng nên mọi hệ thống tư tưởng. Việc trả lời đúng đắn hai mặt của vấn đề này sẽ giúp con người xây dựng được thế giới quan khoa học, phương pháp luận biện chứng, và từ đó có thể hiểu rõ hơn về thế giới, về con người và về chính mình.
Vấn đề cơ bản này gồm hai mặt chính: Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, và khả năng nhận thức thế giới của con người.
1. Mặt thứ nhất:
Vật chất và ý thức – Cái nào có trước, cái nào quyết định cái kia? Đây là mặt bản thể luận – bàn về bản chất đầu tiên của thế giới, cái nào là nguồn gốc: Vật chất hay ý thức?
a. Chủ nghĩa duy vật: Cho rằng vật chất là cái có trước, và ý thức chỉ là sản phẩm của vật chất có tổ chức cao, cụ thể là bộ não người. Theo quan điểm này, thế giới vật chất tồn tại khách quan, độc lập với cảm giác, tư duy, ý chí của con người. Chính từ sự vận động, phát triển của thế giới vật chất mà ý thức được hình thành và phản ánh lại thế giới ấy.
Ví dụ: Bộ não người là cơ quan vật chất, nhờ đó mới có tư duy. Khi não bị tổn thương nặng, hoạt động ý thức cũng bị ảnh hưởng – điều đó cho thấy vật chất quyết định ý thức.
b. Chủ nghĩa duy tâm: Cho rằng ý thức hoặc tinh thần là cái có trước, quyết định thế giới vật chất. Các nhà duy tâm chủ quan như Berkeley cho rằng "tồn tại là được cảm nhận" – thế giới chỉ tồn tại trong ý thức con người. Còn các nhà duy tâm khách quan lại tin rằng có một "ý niệm tuyệt đối" hay "Thượng đế" sáng tạo ra thế giới vật chất.
Ví dụ: Nhiều tôn giáo tin rằng thế giới do một đấng siêu nhiên tạo ra từ ý chí của Ngài – đây là biểu hiện điển hình của tư duy duy tâm.
2. Mặt thứ hai:
Con người có thể nhận thức được thế giới hay không? Đây là mặt nhận thức luận của vấn đề. Con người có thể hiểu được bản chất khách quan của thế giới không? Câu hỏi này dẫn đến hai cách trả lời cơ bản:
A. Thuyết khả tri: Chủ trương rằng con người có khả năng nhận thức thế giới một cách khách quan, dù quá trình nhận thức là lâu dài, khó khăn và không bao giờ tuyệt đối. Nhờ thực tiễn và khoa học, nhận thức của con người không ngừng mở rộng.
Ví dụ: Con người từng không hiểu vì sao có sấm sét và cho rằng đó là "sự giận dữ của thần linh". Nhưng nhờ nghiên cứu khoa học, ta hiểu rằng sấm sét là hiện tượng vật lý do sự phóng điện trong khí quyển – điều này chứng minh rằng tri thức nhân loại có thể tiến gần tới chân lý khách quan.
B. Thuyết bất khả tri: Quan điểm này cho rằng con người không thể hiểu được thế giới thực, chỉ có thể nhận biết các hiện tượng bề ngoài. Triết gia Kant từng nêu ra khái niệm "vật tự nó" (das Ding an sich) – tức là bản thân sự vật – là điều con người không bao giờ có thể nhận thức trực tiếp được.
Ví dụ: Một số nhà triết học hoài nghi cho rằng những gì chúng ta cảm nhận được qua giác quan chưa chắc đã phản ánh đúng bản chất sự vật – giống như khi nhìn xuống đáy nước thấy chiếc gậy bị "gãy", trong khi thực tế nó vẫn thẳng.
3. Ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học
Vấn đề cơ bản này không chỉ là câu hỏi lý luận, mà còn mang tính định hướng nền tảng cho mọi học thuyết triết học và hoạt động thực tiễn của con người:
Xác lập lập trường thế giới quan và phương pháp luận: Cách trả lời hai mặt của vấn đề sẽ xác định xem nhà triết học theo thế giới quan duy vật hay duy tâm, sử dụng phương pháp biện chứng hay siêu hình trong nghiên cứu và giải thích thế giới.
Định hướng cho các ngành khoa học cụ thể: Triết học đóng vai trò là kim chỉ nam cho các ngành khoa học khác. Chẳng hạn, khoa học hiện đại phát triển dựa trên niềm tin vào khả năng nhận thức thế giới khách quan – tức là theo lập trường duy vật và khả tri.
Ảnh hưởng đến hành động và tư duy con người: Nếu ta tin rằng thế giới là có thể hiểu được, con người sẽ có niềm tin vào tri thức, vào khoa học, và hành động dựa trên lý trí. Ngược lại, quan điểm duy tâm, hoài nghi thường dẫn đến tư tưởng bảo thủ, lệ thuộc vào các thế lực siêu nhiên.
Tóm lại, vấn đề cơ bản của triết học – mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại – không chỉ là câu hỏi cốt lõi trong triết học, mà còn là nền tảng để xây dựng nên mọi hệ thống tư tưởng. Việc trả lời đúng đắn hai mặt của vấn đề này sẽ giúp con người xây dựng được thế giới quan khoa học, phương pháp luận biện chứng, và từ đó có thể hiểu rõ hơn về thế giới, về con người và về chính mình.
