Phân tích bài thơ Đoàn thuyền đánh cá - Huy Cận, Khúc ca của người lao động trên biển

​

Như lời Marguerite Duras chiêm nghiệm: "Nỗi cô đơn của người viết là nỗi cô đơn mà không có nó sẽ không có tác phẩm". Nếu như trước Cách mạng tháng Tám, người ta vẫn quen thuộc với một hồn thơ Huy Cận trên văn đàn với những trang thơ mà con chữ thấm đẫm nỗi sầu vạn kỷ, thì sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, sự chuyển biến mạnh mẽ của thời đại đã có tác động vô cùng to lớn tựa như một bước ngoặt số phận đưa Huy Cận thoát khỏi sự tuyệt vọng và sự quẩn quanh không lối thoát. Vào giữa năm 1958, khi cuộc kháng chiến chống Pháp đã kết thúc thắng lợi, miền Bắc được giải phóng và bắt tay vào công cuộc xây dựng cuộc sống mới. Từ chuyến đi thực tế về vùng mỏ Quảng Ninh, hồn thơ Huy Cận đã thực sự nảy nở tươi mới và dồi dào cảm hứng về thiên nhiên đất nước, về lao động và niềm vui trước cuộc sống mới.

Phong trào Thơ mới là một nhánh rẽ táo bạo của thơ ca Việt Nam, mở ra mảnh đất màu mỡ vun trồng những hồn thơ tài ba. Nhắc đến phong trào thơ mới không thể không nhắc tới nhà thơ Huy Cận. Giọng thơ của Huy Cận dù mang nét rất đặc trưng nhưng cũng linh hoạt biến chuyển theo thời thế. Năm 1958, ông đã sáng tác bài thơ Đoàn thuyền đánh cá khi đang tham gia chuyến thực tế dài ngày ở Hòn Gai. Bài thơ nằm trong tập thơ Trời mỗi ngày lại sáng và tiêu biểu cho sự thay đổi giọng thơ Huy Cận.

Vẻ đẹp toát ra từ khung cảnh lao động bình yên của con người luôn đẹp đến mức lay động tâm hồn:

Mặt trời xuống biển như hòn lửa

Sóng đã cài then đêm sập cửa

Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi

Câu hát căng buồm với gió khơi.​

Hoàng hôn trên biển chính là cảnh sắc được Huy Cận khắc họa đầu tiên trong thi phẩm. Cảnh hoàng hôn ấy qua những câu văn mềm mại hiện lên thật rực rỡ, huy hoàng. Mặt trời khoảnh khắc sắp tắt nắng mới thật gần gũi làm sao: Như hòn lửa. Phép so sánh được đặt ở vị trí phù hợp làm tăng vẻ sinh động cho hình ảnh, sự ví von ấy tuy giản dị mà không buồn tẻ, ngược lại còn mở ra trước mắt người đọc cảnh tượng rực rỡ và sáng rực. Sóng cũng đã "cài then", đêm cũng chuẩn bị "sập cửa" để nghỉ ngơi sau một ngày dài, sự quan sát tinh tế và tỉ mỉ của nhà thơ trở nên thú vị hơn qua phép tu từ nhân hóa. Thời điểm mà đáng ra con người bước vào quá trình ngơi nghỉ thì "Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi", từ "lại" giúp cho người đọc thấy được vòng lặp tuần hoàn của hành động, nhằm chứng tỏ không phải hôm nay đoàn thuyền mới ra khơi mà ngày nào cũng vậy. Họ căng buồm lên và rồi cất cao tiếng hát yêu đời:

Hát rằng: Cá bạc biển Đông lặng

Cá thu biển Đông như đoàn thoi

Đêm ngày dệt biển muôn luồng sáng

Đến dệt lưới ta đàn cá ơi​

Giữa quang cảnh về đêm thênh thang sông nước không làm con người hoảng loạn mà những người đi đánh cá vẫn giữ trong mình một tinh thần vui tươi, yêu đời. Tâm hồn lạc quan của họ mở rộng ra để đón nhận những điều tươi đẹp, để kêu gọi sự hào phóng của biển Đông. Lời thơ không chỉ thể hiện tinh thần yêu đời của người lao động mà còn như lời cảm tạ sự giàu có và hào sảng của biển khơi. Phép so sánh một lần nữa khẳng định được công dụng của nó là làm cho hình ảnh càng trở nên sinh động, đàn cá thu tung tăng lướt qua làn sóng trên biển được ví von như đoàn thoi sắc nhọn. Những câu thơ cất lên mang nhịp điệu âm vang như câu hát khiến người đọc cũng cảm thấy lòng rộn rã, xôn xao, vui vẻ. Niềm vui thích trước sự giàu có của biển cả khiến tác giả như reo lên: "Đến dệt lưới ta, đoàn cá ơi. Thủ pháp liệt kê, so sánh (như đoàn thoi, đuốc đen hồng), nhân hóa (cái đuôi em quẫy, đêm thở) đã tạo nên một bức tranh thiên nhiên sống động, có hồn.

Cho dù hoàn cảnh làm việc có mệt mỏi hay không thì những con người trong đoàn thuyền ấy vẫn luôn vui vẻ và nhìn thấy được cảnh sắc quyến rũ, xinh đẹp của đất trời

Thuyền ta lái gió với buồm trăng

Lướt giữa mây cao với biển bằng

Ra đậu dặm xa dò bụng biển

Dàn đan thế trận lưới vây giăng​

Những hình ảnh như" lái gió "," buồm trăng "," mây cao "," biển bằng "trong tứ thơ mang đậm phong vị cổ điển, điểm đặc trưng của chất thơ Huy Cận, những hình ảnh thơ không vì thế mà mất đi chất hiện thực vốn có. Qua câu từ của người thi sĩ, hành trình đánh cá được mở ra như một trận chiến của đội quân hùng hậu và tinh anh, đó không đơn giản chỉ là tung lưới ra và thu cá về. Buông lưới làm sao để thu hoạch được nhiều, để sớm mai trở về với mẻ cá đầy cũng yêu cầu nhiều suy nghĩ. Thật phấn khích làm sao khi một hành trình lao động tưởng chừng như mệt nhọc nhưng lại đem đến những thú vui tiêu khiển có vẻ như rất thanh tao. Hình ảnh thơ Huy Cận hiện lên với sắc thái mạnh mẽ, hùng tráng: Con thuyền đi nhanh như" lái gió ", cánh buồm trắng ôm trọn mặt trăng, thuyền đi" giữa mây cao với biển bằng ". Động từ" lướt "tạo cảm giác đi như bay, mạnh mẽ. Những người lao động bỗng chốc hiện lên như những anh hùng oai vệ trên biển lớn, quang cảnh xung quanh toàn phép lạ

Đối với người dân làng chài thì biển gắn bó với cuộc sống như một phần không thể thiếu, biển chính là linh hồn của họ. Chính sự gắn bó và mối quan hệ mật thiết đó đã góp phần làm nên sự hiểu biết của người dân về các loài cá trên biển:

Cá nhụ cá chim cùng cá đé

Cá song lấp lánh đuốc đen hồng

Cái đuôi em quẫy trăng vàng chóe

Đêm thở: Sao lùa nước Hạ Long​

Ánh trăng trong đêm chiếu những tia sáng long lanh lên mặt nước giúp cho những người dân dễ dàng hơn trong công việc. Phép liệt kê đã góp phần thể hiện sự phong phú và dồi dào sinh thể, chủng loại của biển khơi. Sau quãng thời gian hoạt động, đêm dần chuyển mình, trả lại cho quang cảnh xung quanh ánh mặt trời sắp ghé, tiến độ công việc cũng vì sự tác động của thời gian mà càng trở nên gấp gáp. Câu thơ sinh động làm cho người đọc có cảm giác như chính tai mình cũng đang nghe thấy văng vẳng những câu ca rộn ràng:

Sao mờ kéo lưới kịp trời sáng

Ta kéo xoăn tay chùm cá nặng

Vảy bạc đuôi vàng lóe rạng đông

Lưới xếp buồm lên đón nắng hồng​

Cảnh thu hoạch được tái hiện ngay trong những dòng thơ, câu thơ" ta kéo xoăn tay chùm cá nặng "không những không làm cho người ta thấy sự nặng nề mệt nhọc mà ngược lại còn làm nên niềm vui bởi đây là một cuộc đánh bắt khá thành công, bội thu. Qua thơ, Huy Cận đã cho ta thấy được rằng con người luôn có khát vọng chiến thắng, làm chủ thiên nhiên, đồng thời cũng vô cùng biết ơn tạo hóa bởi:" Biển cho ta cá như lòng mẹ/ Nuôi lớn đời ta tự buổi nào. "Với giọng thơ nhanh, gấp gáp, dồn dập, sự hăng say lao động của những ngư dân vùng biển được tái hiện rõ ràng. Những động từ mạnh (lái, lướt, gõ, kéo) khắc họa nên hình ảnh khỏe khoắn, cường tráng của người lao động.

Thời điểm mà mặt trời dần dần lộ diện cũng là lúc con người trở về nghỉ ngơi sau thời gian chăm chỉ làm việc:

Câu hát căng buồm với gió khơi

Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời

Mặt trời đội biển nhô màu mới

Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi​

Khi con người kết thúc quy trình lao động cũng là khi một ngày mới bắt đầu, khoác lên cho bài thơ một sắc màu tươi sáng, mới mẻ. Biện pháp nói quá" chạy đua cùng mặt trời "đi kèm hình ảnh nhân hóa đã diễn tả cảnh con người và vũ trụ cùng song hành chạy đua trong cuộc đời vô tận. Mở đầu bài thơ là cảnh hoàng hôn, kết thúc bài thơ là cảnh bình minh" Mặt trời đội biển nhô màu mới ", phép ẩn dụ táo bạo cho thấy sự tuần hoàn của thời gian, của vũ trụ. Hình ảnh" mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi"gợi nhiều liên tưởng như những mặt trời nhỏ bé đang tỏa rạng niềm vui trước thành quả lao động mà con người đã giành được sau một đêm lao động trên biển. Đó là cảnh tượng đẹp huy hoàng giữa bầu trời và mặt biển, giữa thiên nhiên và thành quả lao động.

Với nghệ thuật sử dụng ngôn từ tài hoa, phong phú cùng các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa.. nhà thơ Huy Cận đã cất lời ca ngợi vẻ đẹp thiên nhiên, và cả vẻ đẹp của con người lao động. Khép lại bài thơ, không ít độc giả vẫn mang tấm lòng rộn ràng, tươi mới. Bài thơ là sự ca ngợi nguồn tài nguyên của đất nước, ca ngợi sự cần cù của những con người lao động, mang đến cho người đọc sự tươi vui và nhận ra được giá trị của cuộc sống này.