[Kim Phụng Huỳnh]

Trong kho tàng thành ngữ Hán – Việt, "mục hạ vô nhân" (目下无人) là một cụm từ giàu sắc thái, vừa mang nghĩa miêu tả vừa ẩn chứa một thông điệp sâu sắc về nhân cách con người. Cụm từ này dịch nghĩa đen là "dưới tầm mắt không có ai", được dùng để chỉ người có tài năng hoặc địa vị nhưng kiêu ngạo, tự phụ, coi thường người khác. Dù chỉ gồm bốn chữ, "mục hạ vô nhân" phản ánh một hiện tượng phổ biến trong đời sống. Đó là sự ngộ nhận của những người đạt được thành công mà đánh mất sự khiêm tốn cần có.

Theo tư liệu cổ, cụm từ "mục hạ vô nhân" xuất phát từ giai thoại về Vương Diễm (王衍), một danh sĩ nổi tiếng thời Tây Tấn. Ông học rộng, giỏi biện luận, được người đương thời ca ngợi là "thanh ngôn tuyệt thế". Tuy nhiên, chính vì tài năng ấy mà ông trở nên ngạo mạn, ánh mắt lạnh lùng, thái độ xa cách, xem thường người khác. Trong sách Thế thuyết tân ngữ, người ta mô tả ông "lời lẽ thanh cao, biện luận sắc sảo, dưới mắt không ai sánh được". Câu nói ban đầu mang nghĩa khen, nhưng về sau được dùng để châm biếm. Từ đó, "mục hạ vô nhân" trở thành một thành ngữ chỉ những kẻ tài có mà đức chưa tròn, có năng lực nhưng thiếu khiêm nhường.

Ý nghĩa của cụm từ này không dừng ở phê phán cá nhân. Nó phản ánh một quy luật muôn thuở trong đời sống tinh thần Á Đông: Người ta có thể ngưỡng mộ tài năng, nhưng chỉ thực sự kính trọng đức độ. Khi tài năng trở thành công cụ để người ta tự đề cao mình, tài ấy sớm muộn cũng dẫn đến cô lập và suy tàn.

Trong lịch sử, không ít người rơi vào cái bẫy của "mục hạ vô nhân". Tư trị thông giám từng ghi chép về những tướng lĩnh, quan lại sau khi lập công lớn liền sinh tâm kiêu ngạo, khinh thường vua hoặc đồng liêu, cuối cùng chuốc họa vào thân. Ở chiều ngược lại, người có tài mà biết giữ mình luôn được hậu thế tôn vinh. Như Khổng Tử từng dạy: "Tri giả bất nhược hiếu học giả", ý nói người biết nhiều cũng không bằng người biết học hỏi.

Cái đáng sợ của "mục hạ vô nhân" nằm ở chỗ nó khiến con người đánh mất khả năng học hỏi và thấu cảm. Khi ta cho rằng mọi người xung quanh đều thấp hơn mình, ta sẽ không còn thấy cần lắng nghe, không còn thấy cần thay đổi. Và chính khoảnh khắc ấy, quá trình phát triển của ta dừng lại. Trong văn hóa phương Đông, khiêm tốn không chỉ là một phẩm chất đạo đức, mà còn là một sự tự ý thức rằng kiến thức, tài năng, hay vị thế của mình chỉ là hạt cát giữa biển rộng của nhân loại.

Nếu trong quá khứ, "mục hạ vô nhân" thường xuất hiện ở giới sĩ phu, tướng lĩnh, thì ngày nay, biểu hiện của nó có thể thấy ở bất kỳ đâu, từ môi trường làm việc, mạng xã hội đến các mối quan hệ đời thường. Khi ai đó đạt được một chút thành tựu, có xu hướng so sánh, xem thường người khác, hoặc phủ nhận nỗ lực của tập thể, họ đang tái hiện chính tinh thần "mục hạ vô nhân" của người xưa.

Trong thời đại công nghệ và truyền thông, biểu hiện này còn tinh vi hơn. Nó có thể là sự khoe khoang trá hình dưới lớp vỏ "truyền cảm hứng", là sự chê bai người khác để tự nâng mình lên, hoặc là việc chỉ lắng nghe để phản biện chứ không phải để thấu hiểu. Mỗi khi sự kiêu ngạo len lỏi vào cách ta nhìn người, ta dần đánh mất sự đồng cảm.

Nếu "mục hạ vô nhân" là biểu hiện của ngã chấp, thì "khiêm tốn" chính là thuốc giải. Trong triết học phương Đông, khiêm tốn được xem là gốc của mọi đức hạnh. Trang Tử từng viết: "Thánh nhân chi tâm, hư nhi bất mãn" – tâm của bậc thánh luôn rỗng mà không đầy, nghĩa là luôn để chỗ cho điều mới, cho người khác. Người thật sự có trí tuệ sẽ không bao giờ cho mình là đủ, và càng không xem thường người xung quanh.

Người biết tôn trọng người khác không chỉ khiến bản thân trở nên đáng quý hơn, mà còn mở ra không gian học hỏi và kết nối. Ngược lại, người "mục hạ vô nhân" càng ở cao, càng cô độc, vì không ai muốn đồng hành với kẻ chỉ biết nhìn xuống.

"Mục hạ vô nhân" nhắc nhở rằng tài năng chỉ thật sự có giá trị khi đi cùng nhân cách. Trong cuộc sống hiện đại, khi ai cũng có thể trở nên nổi bật chỉ sau vài giây trên mạng xã hội, bài học về sự khiêm tốn càng trở nên cần thiết hơn bao giờ hết. Bởi lẽ, sự cao quý không nằm ở việc ta đứng cao hơn bao nhiêu người, mà ở chỗ ta có thể cúi đầu mà không mất đi ánh sáng trong mắt mình.