[Lê Gia Hoài]

Miền xa – Khúc thơ trầm của một người yêu làng quê hết mình

Tác giả bài viết: Lê Gia Hoài

​

I. MỞ ĐẦU: MIỀN XA – KHÔNG CHỈ LÀ ĐỊA LÝ, MÀ LÀ MỘT MIỀN TÂM THỨC

"Miền xa" – ngay từ nhan đề đã gợi một khoảng cách không đơn thuần mang tính địa lý, mà là không gian của một miền hoài niệm, một vùng tâm thức đầy trăn trở, đau đáu và ám ảnh. Đó là miền ký ức nơi tâm hồn nhà thơ luôn quay về, nơi chất chứa nỗi niềm về quê hương, người thân, đất nước, chiến tranh và hòa bình, về những mảnh đời nhỏ nhoi nhưng đầy kiêu hãnh, những thân phận lam lũ nhưng không bao giờ tắt khát vọng sống.

Tập thơ Miền xa là một trong những dấu mốc quan trọng trên hành trình thi ca của Trần Khoái – nhà thơ thuộc thế hệ hậu chiến, có xuất phát điểm từ làng quê trung du Vĩnh Phúc. Trước đó, ông từng ghi dấu với các tập thơ mang chiều sâu bản sắc địa phương và chiều kích lịch sử như Chìm nổi làng quê (2005), Quê làng (2019), và trường ca Miền đất của trường ca (2024). Với Miền xa, Trần Khoái thể hiện bước chuyển mạnh mẽ trong thi pháp: Từ sử thi làng quê sang chất thơ mang đậm trữ tình thế sự, cá nhân hóa giọng nói của nội tâm và trải nghiệm lịch sử – xã hội.

Về giá trị nội dung, Miền xa là một tập thơ giàu cảm thức thế sự, đạo lý và ký ức. Trần Khoái không chỉ viết về cái riêng – về một miền quê, một người mẹ, một người đồng đội – mà ông viết ra nỗi nhớ chung, khát vọng chung và cả sự thương xót lặng thầm của cả một thế hệ người Việt đi qua chiến tranh và hồi sinh trong thời hậu chiến. Tập thơ là một bản trầm ca về quê hương, nơi ký ức cá nhân hòa vào lịch sử cộng đồng. Ở đó, đất không chỉ là nơi chôn nhau cắt rốn, mà còn là nơi cắm lại những giấc mơ, nơi khởi nguyên của nhân phẩm và lòng nhân ái. Như vậy, Miền xa không đơn thuần là hồi ức, mà còn là bản đối thoại với hiện tại, là tiếng chuông thầm nhắc về giá trị vĩnh cửu của cội nguồn, của sự thủy chung và nhân hậu.

Về giá trị nghệ thuật, Miền xa không gây ấn tượng bằng kỹ thuật thi pháp cầu kỳ, mà chinh phục người đọc bởi sự tinh tế, giàu nhạc tính và đậm tính nhân văn trong từng câu chữ. Giọng thơ mộc nhưng không thô, giản dị nhưng không đơn sơ, cho thấy một quá trình chưng cất cảm xúc đầy nhẫn nại. Trần Khoái sở hữu năng lực quan sát tinh tế và khả năng khái quát cao: Chỉ vài nét phác, ông có thể làm sống lại cả một vùng đời, một quãng lịch sử. Hình tượng thơ của ông giàu sức gợi, giàu chất điện ảnh, thậm chí có lúc gần với điện thi ca. Đặc biệt, cách ông kết hợp giữa trữ tình cá nhân và tự sự thế sự một cách nhuần nhị khiến thơ ông vừa nhẹ nhàng, thấm sâu mà vẫn thẳng thắn, nhiều khi như lời độc thoại của một người từng trải giữa đời. Chính sự giao hòa ấy tạo nên phong cách riêng, khiến Miền xa trở thành một giọng thơ khó trộn lẫn trong đời sống thi ca đương đại.

Bài thơ Miền xa không chỉ là bài thơ mở đầu tập thơ cùng tên của Trần Khoái, mà còn đóng vai trò như một "bản dẫn đường cảm xúc" cho toàn bộ thế giới thi ca trong tập. Với giọng thơ lặng lẽ, trầm tĩnh và chất chứa nhiều lớp nghĩa, bài thơ là hành trình trở về ký ức – nơi thời gian, không gian, con người và cả cảm xúc đã trở thành một miền xa mờ sương khói.

​

Tác giả không miêu tả trực tiếp những gì đã mất, mà khơi gợi bằng hình ảnh giàu biểu tượng: "Đứa trẻ chăn bò lui cui hái sim", "Cánh đồng mùa mưa đến muộn", "Có con cò đang bay ngược gió" – đó là những lát cắt tinh tế của đời sống thôn quê, nơi hiện thực và hoài niệm giao hòa trong một màu ký ức bàng bạc. Nỗi nhớ quê không chỉ là hoài niệm riêng tư, mà mở rộng thành một câu hỏi hiện sinh: "Ta đã là hôm qua..", như một lời tự vấn về sự phôi pha của con người trước thời gian, của làng quê trước làn sóng đô thị hóa.

Khổ kết bài thơ đặc biệt giàu ám ảnh: "Làng bây giờ lên phố/ Chỉ còn ta lẩn thẩn/ Đi tìm những cái không tên" . "Không tên" ở đây không chỉ là điều vô định, mà còn là những giá trị bản sắc đang dần mờ nhạt. Miền xa – vì thế – không chỉ là khoảng cách địa lý, mà là miền tâm tưởng, miền mất mát, miền tha hương của tâm hồn.

Với Miền xa, Trần Khoái không chỉ viết một bài thơ, mà ông chạm vào một nỗi đau đẹp – nỗi đau của sự rời rạc gốc rễ trong quá trình hiện đại hóa, để từ đó nhắc nhở mỗi người về nhu cầu trở lại – không phải trở lại nơi chốn, mà là trở lại cội nguồn tinh thần.

II. CHẤT LIỆU THỜI GIAN – LỊCH SỬ: MỘT CHỨNG TÍCH VĂN CHƯƠNG VỀ NHỮNG VẾT THƯƠNG DÂN TỘC

Một điểm nổi bật trong Miền xa là chất liệu thời gian mang đậm tính lịch sử cá nhân và dân tộc. Những bài thơ như "Đồng đội", "Miền xa", "Gửi người không về nữa" hay "Hành quân qua Bảo Hà".. đều ghi lại các khoảnh khắc của một thời "đi không hẹn ngày về". Nhưng Trần Khoái không viết về chiến tranh bằng thứ thi pháp hùng tráng, ông chọn giọng điệu trầm mặc, thấm đẫm nhân tính:

"Anh nằm lại sau lưng trận đánh

Cây cỏ bây giờ đã phủ đầy vai"

Nhà nghiên cứu văn học Nguyễn Thanh Tâm nhận định: "Trần Khoái là một trong số rất ít nhà thơ hậu chiến còn giữ được 'cái nhìn địa lý' – tức là nhìn văn hóa từ lòng đất. Ông không làm thơ để kể chuyện chiến trận, mà để truy nguyên đến tận cùng hạt bụi linh hồn của con người trong chiến tranh."

Không gian thơ trong Miền xa thường chắt lọc từ những địa danh thật – gắn bó với thời trận mạc, nhưng đã vượt khỏi tính cụ thể để trở thành ẩn dụ về sự chia lìa, mất mát, và những khát vọng dang dở:

"Tôi đi qua miền đất ấy

Không biết bao giờ quay lại được.."

Những câu thơ như những nén hương ký ức, là lời nguyện thầm của một nhân chứng, vừa xót xa, vừa hiền hậu.

III. THƠ NHƯ MỘT NGƯỜI MẸ – DÒNG CHẢY CHỮ TÌNH CỦA TRẦN KHOÁI

Trong số các nhà thơ cùng thế hệ, Trần Khoái không thuộc nhóm cách tân cực đoan, nhưng cũng không khuôn mình trong lối thơ truyền thống giáo điều. Ở Miền xa, ông chọn một giọng thơ thủ thỉ, đối thoại – vừa nói với mình, vừa nói với người thân, với bạn bè, đồng đội, với làng quê và với Tổ quốc.

Một trong những giọng thơ đặc sắc nhất của ông là giọng thơ viết về người mẹ – biểu tượng vừa mang tính thiêng liêng, vừa mang tính thân thuộc:

"Mẹ tôi lưng đã còng

Nhưng lúa vẫn còn chờ gặt"

Ở đây, Trần Khoái không thi vị hóa người mẹ theo lối ca ngợi khuôn sáo, mà trao vào nhân vật thi ca của mình một sinh khí sống động, hiện thực đến trần trụi – như trong bài thơ "Bữa cơm mùa rét", hay "Người mẹ năm ấy" – nơi cái đói, cái lạnh, cái hy sinh hiển hiện qua từng lát cắt chữ nghĩa. Nhưng trên tất cả là sự bền gan, kiên cường đến thầm lặng:

"Mẹ ăn mắm mặn

Cho cháu chút đường"

Chính nhà thơ Ngô Văn Phú – người đồng hương và đồng chí, từng viết: "Thơ Trần Khoái là một thứ sử thi từ lòng dân, sử thi không cần đến trận đánh, mà chính là sử thi của nhân phẩm, của văn hóa làng xóm."

​

IV. MỘT MỸ HỌC CỦA LẶNG THẦM VÀ NƯƠNG NHỜ VÀO KÝ ỨC

Tập thơ Miền xa không rực rỡ về hình thức, nhưng lại sâu sắc trong cảm thức. Trần Khoái không sử dụng những hình ảnh lạ, những câu thơ bất ngờ hay lối biểu đạt uốn lượn. Ông chọn thứ ngôn ngữ giản dị, mộc mạc, và đôi khi như đang.. nói chuyện. Nhưng chính cái "nói" ấy lại là nghệ thuật:

"Đừng hỏi em mặc áo màu gì

Khi tay em còn bùn đất chưa khô"

Thơ ông không phải để ngợi ca, mà để ghi nhớ. Không để gây ấn tượng, mà để gìn giữ. Và trong cái mạch thơ ấy, ta thấy một mỹ học của sự nhẫn nại, yêu thương và thủy chung với đất. Đó là một thẩm mỹ hướng về cội rễ.

Bài thơ "Miền xa" – trung tâm của cả tập – khép lại bằng một biểu tượng đầy ám gợi:

"Dù đi đâu

Dù ở nơi đâu

Tên đất tên người có thật

Đủ một đời ta lấy đó làm tin"

V. ĐÓNG GÓP CỦA "MIỀN XA" VÀO VĂN HỌC ĐƯƠNG ĐẠI: MỘT TẬP THƠ CỦA "TÂM HỒN LẶNG"

Khi nhiều người đang chạy theo những thể nghiệm hình thức, những lối thơ mang tính thị giác, thì Trần Khoái ngược dòng về miền tâm linh, miền đạo lý, miền quê. Thơ ông giống như khói bếp chiều – không gay gắt, không phô trương, nhưng lan tỏa và neo giữ tâm hồn người đọc. Đó là một thứ thơ cần phải "đọc chậm", cần phải sống chậm để thấu.

Nhà phê bình Nguyễn Đăng Điệp trong buổi tọa đàm văn học năm 2023 tại Viện Văn học từng nhận xét: "Thơ Trần Khoái không cách tân kiểu thời thượng, nhưng lại âm thầm hồi sinh những giá trị căn bản nhất của thơ: Là nơi lưu giữ cảm xúc thật, ký ức thật và đạo lý thật. Đó là điều không dễ trong thời đại của cái giả, cái ồn ào."

VI. KẾT LUẬN: TỪ MIỀN XA – VỀ GẦN VỚI MỘT TÂM HỒN VIỆT

Tập thơ Miền xa là một thành tựu không ồn ào nhưng bền vững của Trần Khoái – nhà thơ của đất đai, của ký ức, của lòng nhân. Đây là tập thơ không chỉ dành để thưởng lãm, mà để sống cùng – như sống lại một thời đã qua, như nhận diện lại những giá trị căn cốt đang bị lãng quên.

Giữa lúc nhiều người "bị cắt rốn khỏi làng", thơ Trần Khoái nhắc chúng ta một điều giản dị nhưng day dứt: Chỉ khi giữ được hồn làng, ta mới thực sự là người Việt đúng nghĩa.

"Tôi mang nỗi niềm thao thức đêm đêm

Như món nợ suốt đời phải trả"

Chúng ta – người đọc – chính là những kẻ đang đi về từ miền xa. Và thơ ông, là một cánh cổng mở sẵn.

Xin được chúc nhà thơ Trần Khoái nhiều sức khỏe để tiếp tục cày cấy trên cánh đồng chữ nghĩa của mình – để miền đất thi ca Việt Nam không ngừng được tưới tắm bằng những dòng thơ tử tế, sâu lắng và bền lâu. Hy vọng ông sẽ tiếp tục cho ra đời những trường ca, tập thơ mới – tiếp tục đánh thức những "làng mơ", những "tên đất tên người có thật" trong tâm trí độc giả hôm nay.

Lê Gia Hoài

(Tạp chí văn nghệ Vĩnh Phúc)​