Con chim vành khuyên (tiếng Anh: The passerine bird; tiếng Nga: Синичка) là một bộ phim điện ảnh cách mạng năm 1962 do Xưởng phim truyện Hà Nội sản xuất, Nguyễn Văn Thông viết kịch bản và đạo diễn chính.
Con chim vành khuyên đã làm say đắm nhiều thế hệ người xem phim và cũng là một trong những bộ phim Việt Nam đầu tiên gây được sự chú ý của giới điện ảnh quốc tế. Câu chuyện trong phim diễn ra vào thời kháng chiến chống Pháp. Bé Nga nhí nhảnh hồn nhiên sống cùng cha ở một làng nhỏ ven sông, cùng cha đưa đón và che giấu các cán bộ, chiến sĩ. Một ngày kia, bọn mật thám Pháp đã phát hiện ra chuyện này, chúng tra tấn người cha bé Nga, bắt bé phải nhảy dây để đặt bẫy những cán bộ kháng chiến đang ở bên kia sông.. Bé Nga trong sáng bên cạnh con chim vành khuyên đáng yêu đã trở thành một hình tượng đẹp của điện ảnh Việt Nam. Phim Con chim vành khuyên đã được trao giải đặc biệt dành cho phim ngắn của Ban Giám khảo LHP Karlovy Vary năm 1962 và giải Bông Sen Vàng tại LHP Việt Nam lần II, 1973.
Nguyễn Văn Thông là đạo diễn chính kiêm tác giả kịch bản phim. Kịch bản ban đầu có tên Bé Nga, là bài thi tốt nghiệp của ông cho khóa đạo diễn đầu tiên của Trường Điện ảnh Việt Nam, do giáo viên Liên Xô Azhdar Ibragimov hướng dẫn. Trước đó vào tháng 5 năm 1961, khi vẫn đang suy nghĩ hướng triển khai, ông vô tình đọc lại truyện ngắn Câu chuyện một bài ca do ông sáng tác, in trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội và nảy ra ý tưởng từ một tình huống trong truyện. Cùng lúc Nguyễn Thông nộp bài, Trần Việt – bạn đồng lớp của ông – cũng vừa viết xong kịch bản Đôi bạn, và được phê duyệt là suất làm phim cuối cùng. Tuy nhiên, sau khi Đôi bạn bất ngờ bị trả lại vì "có vấn đề", Bé Nga đã nhanh chóng thay thế và kịch bản được đổi tên thành Con chim vành khuyên để đưa vào sản xuất.
Cùng với Nguyễn Thông, Trần Vũ làm phó đạo diễn, và bộ phim cũng là sản phẩm tốt nghiệp của cả hai. Các thành viên trong đoàn phim gồm quay phim Nguyễn Đăng Bảy, họa sĩ Nguyễn Như Huấn, nhạc sĩ Hoàng Vân.. Tổng thời lượng phim dài 43 phút, quay đen trắng, được xem như một phim ngắn. Kinh phí thực hiện rất thấp, được đánh giá là "có lẽ ít ỏi nhất trong các phim truyện nước ta" thời bấy giờ.
Hai diễn viên chính đều là người ngoài ngành. Tư Bửu, nghệ sĩ Tuồng nổi tiếng chuyên diễn vai Trương Phi, được tuyển vào vai nam chính. Còn Tố Uyên được chọn vào vai bé Nga thông qua giới thiệu của quay phim Đăng Bảy khi cô mới 13 tuổi, vượt qua nhiều bạn đồng trang lứa. Lúc đó, cô là thành viên Câu lạc bộ thiếu niên Hà Nội và sinh hoạt tại Nhà văn hóa thành phố. Trong thời gian làm phim, Tố Uyên gặp nhiều khó khăn khi lần đầu phải xa gia đình suốt sáu tháng để quay tại sông Chu, huyện Thọ Xuân, Thanh Hóa – bối cảnh chính của tác phẩm – và được các thành viên đoàn động viên giúp vượt qua nỗi nhớ nhà. Đạo diễn Trần Vũ là người trực tiếp hướng dẫn cô trong hầu hết các phân cảnh. Để nhập vai, Tố Uyên phải học chèo đò, học bơi, hái dâu – những việc vốn xa lạ với đời sống thành thị – và tự thực hiện nhiều cảnh nguy hiểm như nhảy từ trên cây xuống nước hay lăn dài trên triền đê. Phần lồng tiếng cho nhân vật bé Nga được thực hiện bởi Đàm Thanh, người sau này trở thành vợ của Nguyễn Văn Thông.
Sớm sau khi hoàn thành vào mùa hè năm 1962, tác phẩm được đem đi dự thi tại nhiều liên hoan phim quốc tế, trong đó có Liên hoan phim Karlovy Vary (Tiệp Khắc). Kết quả, ban giám khảo liên hoan phim đã trao giải Đặc biệt hạng mục phim ngắn cho Con chim vành khuyên vào tháng 7 cùng năm. Đây là một trong những bộ phim đầu tiên của điện ảnh cách mạng Việt Nam đạt giải thưởng lớn tại đấu trường quốc tế, bên cạnh phim Hai người lính của Vũ Sơn giành giải nhất hạng mục Giải thưởng chuyên đề, cũng là tác phẩm tốt nghiệp của khóa đạo diễn trên. Bộ phim sau đó được lồng tiếng thuyết minh bằng tiếng Nga và công chiếu tại Liên Xô.
Năm 2010, Con chim vành khuyên chính thức phát hành dưới định dạng DVD bởi Hãng phim truyện Việt Nam và Hãng phim Phương Nam, ra mắt nhân dịp kỷ niệm 50 năm điện ảnh cách mạng Việt Nam.
Đón nhận và đánh giá
Khi ra mắt, bộ phim nhanh chóng gây "chấn động" giới điện ảnh và công chúng miền Bắc Việt Nam. Hầu hết ý kiến đều cho rằng Con chim vành khuyên là một tác phẩm có giá trị lớn. Diễn xuất của hai diễn viên chính Tư Bửu và Tố Uyên nhận được nhiều lời khen, dù cả hai đều chưa từng qua đào tạo bài bản. Một số nhà phê bình nhận xét phim như "một bản anh hùng ca của đất Việt, ngợi ca những cuộc đời sẵn sàng chiến đấu và hy sinh cho tự do, độc lập và niềm tự hào dân tộc". Tác phẩm cũng được quốc tế công nhận. Đạo diễn, biên kịch Nga Grigory Chukhray đánh giá rằng Con chim vành khuyên đánh dấu một bước tiến tự hào của nền điện ảnh trẻ tuổi Việt Nam và rằng phim đã đạt đến trình độ quốc tế. Nhật báo của Liên hoan phim Karlovy Vary viết rằng kịch bản tuy đơn giản nhưng thể hiện phẩm chất nghệ thuật rất lớn, đặc biệt ở chi tiết hình ảnh con chim non bay lên từ thân bé Nga – một tìm tòi điện ảnh đặc sắc.
Tuy nhiên, bộ phim cũng vấp phải một số ý kiến trái chiều, tạo nên nhiều tranh luận. Một bài viết trên báo Quân đội nhân dân cho rằng tác phẩm "thiên về tính chất trữ tình mà thiếu tính hiện thực", và cuộc đấu tranh của nhân vật trong bối cảnh chiến tranh chưa được phản ánh rõ. Đối lập với quan điểm này, nhà phê bình Hà Xuân Trường lại cho rằng tính trữ tình của phim nên "đậm hơn, sâu hơn", đồng thời ủng hộ quyền tự do sáng tạo và lựa chọn hình ảnh của nghệ sĩ, phản bác quan điểm cho rằng phim "quá nhấn mạnh chất thơ" so với sự khốc liệt của chiến đấu.
Trả lời những tranh luận đó, tại Hội nghị Ban Chấp hành Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam năm 1964, Tố Hữu nhận định rằng Chim vành khuyên là một bộ phim hay, sức mạnh nằm ở chiều sâu tư tưởng và nghệ thuật, không phải ở thời lượng. Ông khẳng định cái chết của bé Nga không phải là tiêu cực, mà là sự hy sinh khơi dậy lòng căm thù và tinh thần kháng chiến, và không thể vì vài hạn chế mà phủ nhận những giá trị của tác phẩm.
Năm 2012, nhân dịp 60 năm phim ra mắt, tạp chí Thế giới Điện ảnh ví bộ phim như một "bài thơ hình ảnh mang đặc chất Việt Nam" và đánh giá Con chim vành khuyên là một trong số ít tác phẩm đạt được sự hài hòa giữa tính văn học và tính điện ảnh. Dù vậy, bài viết cũng chỉ ra hạn chế như bối cảnh được xây dựng "quá thanh bình" so với không khí thời chiến, tâm lý nhân vật chưa được khai thác sâu, và phong cách thơ trong phim chưa thật sự nhuần nhuyễn, khiến mạch cảm xúc đôi lúc bị hạn chế.
1364
0
