Sự Tích Hồ Ba Bể Vào thời ấy, ở Xã Nam Mẫu có tổ chức một hội tên là "Vô già" để thờ phật. Mọi người đều nô nức đi tham dự, ai ai cũng đều lo ăn chay, niệm phật và năng thả phóng sinh những loài như chim, cá.. để cầu phước trong mấy ngày hội. Vào hôm hội chính thức mở, có một bà già ăn mày không biết từ đâu xuất hiện vớ bộ dạng rất kì dị và gớm ghiếc. Bộ quần áo rách rưới và cũ nát cả bà ăn mày không còn đủ để che được thân hình gầy gò và lở loét của bà. Từ những vết lở loét bốc ra một mùi hôi thói nồng nặc như mùi con vật bị thối rữa rất khó chịu. Đến đâu, bà ăn mày cũng nói thều thào vài câu: Tôi đói lắm, các ông các bà ơi! Rồi bà ăn mày cầm cái bát sứt chìa ra và xin với vẻ khẩn cầu. Nhưng xin mãi, xin mãi tới chiều mà bà ăn mày vẫn không xin được chút gì. Đến đâu bà cũng bị người ta xua đuổi, những cô gái trẻ tuổi thì coi bà như là một mụ ăn mày bị hủi nên trốn bà như trốn một người bị bệnh dịch. Hễ thấy bà xuất hiện ở đâu là họ lại chạy toán loạn sang chỗ khác để tránh. Mấy bà lớn tuổi hơn đang lễ phật thì tỏ thái độ vô cùng bực tức khi bà ăn mày tiến gần lại họ. Đang niệm những tiếng "Nam mô a di đà phật" nhưng họ dừng lại và quay ra mắng bà ăn mày xối xả. Về sau bọn hương lý và sai tuần phu đuổi bà ăn mày đi. Chúng dùng roi quất vào bà những trận mưa roi, vì quá đau nên bà ăn mày đành phải lê mình ra khỏi đám hội. Sau khi đi ra khỏi đám hội, bà ăn mày lại bước vào thôn xóm để xin ăn. Cũng như những người ở đám hội kia, khi bà bước vào nhà ai xin ăn thì họ đều nghi bà là bị hủi và xua đuổi bà đi. Một số nhà có điều kiện thì đóng chặt cửa lại và thả chó ra để bà ăn mày không dám tiến lại gần. May sao, đi đến ngã ba thì bà lão ăn mày gặp hai mẹ con nọ vừa đi chợ về. Thấy bà lão ăn mày đói rách và tội nghiệp, hai mẹ con đưa bà lão ăn mày về nhà và lấy cơm cho bà lão ăn. Tối hôm đọ, trời cũng đã khá muộn, hai mẹ con đang ngủ thì bà lão ăn mày lại tới gõ cửa và xin hai mẹ con cho ngủ nhờ một đêm đến sáng mai sẽ đi. Hai mẹ con vui vẻ đưa bà lão ăn mày vào nhà, trải chiếu ở một cái chõng cho bà lão nghỉ ngơi. Còn hai mẹ con thì nằm tạm tại một chỗ khác. Bà lão ăn mày vừa đặt lưng xuống chõng là ngáy như sấm vang. Người mẹ bị tiếng ngáy của bà lão làm cho khó ngủ nên cứ nằm trằn chọc. Bỗng người mẹ trông thấy chiếc chõng sáng rực lên, trên chõng xuất hiện một con rồng chứ không còn là bà lão ăn xin tội nghiệp đó nữa. Người mẹ thấy vậy cảm thấy vô cùng sợ hãi. Nhưng vì nơi này hoang vu, xung quanh lại không có hàng xóm láng giềng nên có kêu cứu thì cũng không ai nghe thấy. Bà đành trùm chăn kín mít người, phó thác toàn bộ số phận 2 mẹ con bà cho may rủi. Đến sáng khi tỉnh dậy, người mẹ không thấy giao long đâu cả. Trên chõng, bà lão ăn mày đã tỉnh dậy và chuẩn bị khăn gói để ra đi. Trước khi từ biệt 2 mẹ con, bà ta cất tiếng: – Chúng nó bên ngoài thì tỏ ra là thờ phật nhưng thực sự chúng nó không có tâm phật. Chắc chắn chúng nó phải trả giá cho cái việc buôn phật của mình. Duy nhất ta thấy chỉ có 2 mẹ con nhà ngươi mặc dù không thờ phật nhưng tâm lại tốt bụng. Người tốt chắc chắn sẽ gặp được điều lành, giờ nhớ kĩ lời ta cầm lấy gói tro này, trong đêm nay hãy rắc chỗ tro trong túi xung quanh nhà và không được đi đâu cả. Nếu có việc phải đi thì hãy nhớ phải đi lên đỉnh núi thật cao để tránh kiếp nạn này. Người mẹ hỏi thêm bà lão ăn mày: – Vậy bà chỉ cho con cách làm sao có thể cứu được dân chúng? Bà lão ăn mày đắn đo một hồi lâu rồi lôi trong túi mình ra một hạt thóc, bà ta cắn tách đôi vỏ trấu rồi đưa cho người mẹ và nói: – Ta biết hai mẹ con người có tâm thiện, chính vì vậy nếu như muốn cứu lấy chúng, hai mẹ con ngươi hãy dùng hai mảnh vỏ trấu này. Đến lúc cần dùng đến thì người khắc sẽ biết phải làm gì. Người mẹ định hỏi thêm bà lão ăn mày thêm chút nữa thì trong phút chốc bà lão ăn mày đã biến mất. Hai mẹ con vội rắc túi tro xung quanh nhà rồi đi kể lại chuyện này cho dân làng xung quanh biết để tránh. Nhưng tất cả bọn họ đều không ai tin lời hai mẹ con, họ còn nghĩ hai mẹ con nhà này chắc mơ ngủ tưởng chuyện có thật. Quả nhiên kiếp nạn sảy ra thật, ngay tối hôm đó khi các thiện nam tín nữ đang lễ bái rất tấp nập thì đột nhiên có một dòng nước lớn từ dưới đất trào lên ngay chính giữa đàn tràng. Nước ào ào phun lên càng lúc càng mạnh làm cho vùng đất xung quanh lở dần ra rồi quấn hết vào dòng nước. Không ai hiểu được chuyện gì đang sảy ra, họ tưởng phép phật hiển linh nên dập đầu vái lấy vái để. Dòng nước không có dấu hiệu ngừng mà càng chảy càng mạnh, nó nuốt hết người và vật vào dòng xoáy của mình. Chỉ trong phút chốc, nước đã ngập tràn lênh láng. Thấy thế mọi người bỏ của chạy toán loạn thoát thân. Nhưng giờ chạy thì đã quá muộn, phía dưới chân họ đất đã nứt nẻ, mặt đất rung động hất văng người xuống dưới. Bỗng "Ầm..", một âm thanh lớn dữ dội phát ra, nước bắn tung tóe bầu trời, tất cả đều chìm nghỉm. Trong dòng nước xiết, một con giao long lớn bay lên vòng quanh xã Nam Mẫu. Nước ngập lênh láng và chảy xiết, duy chỉ có ngôi nhà của 2 mẹ con tốt bụng kia mỗi lúc một nhô cao hơn mực nước. Xót xa cho người dân trước cảnh lũ lụt, hai mẹ con nhớ tới lời dặn của bà lão ăn xin liền mang 2 vỏ trấu ra để cứu người. Ngay khi vừa đặt 2 mảnh vỏ trấu xuống mặt nước, lập tức hai chiếc thuyền rất to xuất hiện. Mặc cho mưa gió, mặc cho nước lớn, hai mẹ con chèo thuyền cứu lấy những người đang gặp nạn. Chỗ đất sụt do dòng nước lũ ấy ngày nay là hồ Ba Bể ở Bắc Cạn, còn gò đất nhô cao trước khi là nhà của hai mẹ con người địa phương gọi là Pò Già Mải.
Phiên bản khác: Ngày xưa ngày xưa, có một bà già ăn mày thường xuất hiện ở đám hội ăn chay niệm Phật của người dân ở xã Nam Mẫu. Bà đi đến đâu cũng bị người ta xua đuổi, xa lánh vì bộ dạng gớm ghiếc: quần áo rách rưới không đủ để che tấm thân gầy gò, lở loét. Một mùi hôi thối tỏa ra từ bà rất khó chịu. Đến đâu bà cũng thều thào mấy câu: “Đói quá! Các ông các bà làm phước cho tôi chút gì với!” Nhưng mãi đến chiều tối, người đàn bà ấy vẫn không được gì. Ra khỏi đám hội, bà thất thểu bước vào xóm. Nhưng đi đến nhà nào, bà cũng bị người ta đuổi ra, chửi mắng rất thậm tệ. May thay, có hai mẹ con nhà nọ thương tình bà cụ già nên đưa bà vào nhà, lấy cơm cho bà ăn và trải chiếu trên chõng cho bà cụ nghỉ tạm. Khuya hôm đó, hai mẹ con đang ngủ thì bà ta lại gõ cửa xin ngủ nhờ vì đi nhà nào cũng bị xua đuổi. Thế là hai mẹ con vui vẻ đồng ý còn mình thì ra chỗ khác nằm tạm. Người đàn bà vừa nằm thì liền ngáy như sấm. Hai mẹ con nhìn ra thì thấy chõng sang rực lên trong bóng tối. Thì ra đây không phải là bà già ăn mày nghèo lở loét nữa mà là một con giao long khổng lồ đang nằm cuộn mình, đầu gác lên xà nhà, đuôi chạm xuống đất. Người mẹ thấy vậy vô cùng kinh hãi nhưng nhà thì cách xa chỗ của dân làng nên không biết kêu ai cứu đành trùm chăn kín và ngủ, phó mặc co may rủi. Sáng hôm sau tính dậy thì không thấy giao long đâu cả. Bà ăn mày đã dậy và sửa soạn chuẩn bị ra đi. Trước khi từ biệt, bà nói: – Chúng nó thờ Phật mà hành xử độc ác. Chúng đáng bị trừng phạt. Chỉ có mẹ con bà là người tốt bụng. Đêm nay, khắp vùng này sẽ bị lũ tràn đến. Hãy cầm lấy gói tro này để rắc quanh nhà. Nội trong đêm nay thì đừng đi đâu cả hoặc lên núi mà tránh. Người mẹ băn khoăn hỏi thêm: – Nhưng làm thế nào để cứu giúp moi người được? – Bà hãy cầm lấy vỏ trấu này, cắn làm đôi, nó sẽ giúp mẹ con bà làm việc thiện Nói xong, bà ta biến mất. Hai mẹ con họ đem chuyện kể cho mọi người thì ai nấy đều bật cười và không tin. Quả nhiên, đêm hôm đó, lúc hội đang diễn ra náo nhiệt, nước lũ ở đâu tràn tới, chảy xiết. Đất đá đều bị lở ra, cuốn trôi nhà cửa, ruộng vườn. Thấy thế mọi người bỏ cả lễ bái, hốt hoảng chạy trốn tìm nơi ẩn nấp nhưng không kịp. Chỉ có riêng nhà của hai mẹ con nọ thì nổi lên giữa vùng trời nước mênh mông. Bỗng một tiếng ầm dữ dội phát ra, đất đá nhà cửa, người vật đều chìm nghỉm, nước tung tóe mù trời. Một con giao long to lớn nổi lên, bay vòng quanh xã Nam Mẫu. Đau xót trước cảnh tượng nước lớn, hai mẹ con đem vỏ trấu thả xuống nước. Vừa xuống nước, hai mảnh trấu đã biến thành hai chiếc thuyền. Rồi mặc mưa gió, họ chèo thuyền đi cứu vớt dân làng đang gặp nạn. Vùng nước ngập ấy ngày này gọi là hồ Ba Bể. Còn căn nhà cuả hai mẹ con tốt bụng thì trở thành một hòn đảo nhỏ giữa hồ gọi là gò Bà Góa.
