Review Sách Trần Trọng Sâm - Người Đi Tiếp Ánh Sáng Thơ Đường

Trần Trọng Sâm - Người Đi Tiếp Ánh Sáng Thơ Đường

(Thu hoạch từ một cuốn sách đáng kinh ngạc của dịch giả Trần Trọng Sâm)

Tác giả bài viết: Lê Gia Hoài​

Trong hành trình tiếp biến văn hóa phương Đông nói chung và văn hóa Hán học nói riêng tại Việt Nam, thơ Đường luôn là một đỉnh cao di sản được thế hệ học giả, thi sĩ, dịch giả và người yêu thơ Việt Nam trân trọng, gìn giữ, và sáng tạo tiếp nối. Cuốn sách Đường thi – Luận giải và thưởng thức (Tập I) của nhà văn Trần Trọng Sâm – một học giả kỳ cựu, một nhà Hán học giàu tâm huyết – không chỉ là một tuyển tập nghiên cứu, dịch thuật, bình thơ, mà còn là một công trình văn hóa mang giá trị kết nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa quá khứ và tương lai, giữa Trung Hoa và Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng.

(Chân dung dịch giả: Trần Trọng Sâm)​

1. Tấm lòng và thế bút của một nhà văn tuổi cửu thập

Có một sự xúc động lặng lẽ nhưng mãnh liệt khi người đọc biết rằng tác giả cuốn sách này, Trần Trọng Sâm, đã bước vào tuổi "cửu thập cổ lai hy" – một độ tuổi mà lẽ thường người ta chọn an dưỡng bên con cháu, thì ông lại chọn dấn thân vào "núi chữ nghĩa", viết và dịch từng con chữ với tất cả đam mê, trách nhiệm và yêu thương. Ông không coi đây là sự phô diễn tri thức, càng không phải cuộc "phán xét học thuật", mà là một "lời góp", một nỗ lực chân thành nhằm giúp bạn đọc – nhất là những ai yêu thơ Đường – hiểu đúng, cảm đúng và thưởng thức đúng "ý tại ngôn ngoại" của từng thi phẩm cổ điển.

Thế bút của Trần Trọng Sâm không nằm ở sự khoa trương, mà ở chiều sâu nội lực: Sự uyên thâm về Hán học, sự dạn dày trong nghề dịch thuật, và trên hết là một tâm thế khiêm tốn nhưng cứng cỏi. Ông viết bằng trải nghiệm của người sống trọn đời giữa đời thường mà vẫn hướng vọng lên bầu trời văn hóa – như chính các nhà thơ Đường xưa: Ngẩng đầu ngắm trăng sáng, cúi đầu nhớ cố hương.

​

2. Cấu trúc công phu, tư tưởng xuyên suốt

Cuốn sách được san định làm hai phần: "Luận giải" gồm 15 bài viết tập trung vào việc đọc, đối chiếu, phân tích và đề xuất cách dịch lại cho chính xác các bài thơ Đường; và "Thưởng thức" gồm 21 bài viết tập trung cảm thụ thi pháp, phân tích nhiều bản dịch hiện có nhằm soi sáng thêm cái hay, cái đẹp của thơ xưa. Cấu trúc hai phần này thể hiện một hướng đi có hệ thống: Từ phân tích lý trí – học thuật, đến thưởng thức thẩm mỹ – nghệ thuật, giúp người đọc vừa được dẫn dắt trong tri thức, vừa được bay bổng trong cảm xúc.

Điểm đáng quý là Trần Trọng Sâm luôn đặt trọng tâm vào việc tìm hiểu bối cảnh lịch sử, đời sống và tâm cảnh của nhà thơ khi sáng tác thi phẩm – điều rất cần thiết nhưng không phải dịch giả nào cũng đủ sức và kiên nhẫn thực hiện. Như trong phần luận giải bài thơ Hà Mãn Tử của Trương Hộ, ông không chỉ dịch thơ, mà còn tái hiện câu chuyện cảm động về Mạnh Tài Nhân và Đường Vũ Tông, làm nổi bật chiều sâu nhân sinh trong bài thơ chỉ vỏn vẹn 20 chữ.

3. Dịch thơ Đường không chỉ là chuyển ngữ – mà là một hành vi văn hóa

Một trong những thông điệp nổi bật từ cuốn sách là: Dịch thơ Đường không đơn thuần là dịch nghĩa từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, mà là tái sinh tinh thần của bài thơ trong một hệ ngôn ngữ, hệ mỹ cảm, hệ văn hóa hoàn toàn khác biệt. Để làm được điều này, dịch giả phải trở thành một nhà văn song hành – nghĩa là không chỉ hiểu chữ, hiểu nghĩa, hiểu điển cố, mà còn phải có năng lực sáng tạo ngôn từ, năng lực triết lý, cảm xúc và thi ca.

Trần Trọng Sâm đã nhiều lần thể hiện lập trường này một cách tinh tế nhưng kiên quyết: Ông "dịch lại", "góp ý", "suy nghĩ lại", "đề xuất phương án khác", nhưng không nhằm phủ định người đi trước, mà là để hoàn thiện và tiếp nối. Với ông, dịch là quá trình tái khám phá cái đẹp, chứ không phải "bắt lỗi" người khác. Đây là thái độ đáng quý và cần được gìn giữ trong mọi hoạt động học thuật đích thực.

4. Các phương pháp tiếp cận hiện đại – một nền tảng vững vàng cho tác phẩm

Điểm sáng trong cuốn sách là việc Trần Trọng Sâm vận dụng tổng hợp nhiều phương pháp tiếp cận hiện đại: Địa - văn hóa, địa - chính trị, tiểu sử học, thi pháp học, văn bản học, so sánh văn hóa, phân tích tu từ, và cả phong cách học. Những phương pháp này không bị trình bày khô khan mà thấm vào từng trang viết, từng cách chọn chữ, lập luận và kết luận.

Những bài như luận giải bài Tặc thoái thị quan lại của Nguyên Kết hay Vấn Lưu Thập Cửu của Bạch Cư Dị đều cho thấy một Trần Trọng Sâm tỉnh táo, sắc sảo và mềm mại – ông không lý luận để lý luận, mà để mở ra nhiều hơn các chiều kích cảm thụ cho người đọc hôm nay. Ông không ngần ngại chỉ ra những điểm dịch chưa chuẩn của các học giả danh tiếng, nhưng luôn giữ sự trân trọng và đối thoại khoa học.

5. Khi thưởng thức là một hình thức của thấu cảm

Phần hai của cuốn sách – "Thưởng thức" – chính là vùng đất để độc giả "nghỉ ngơi" sau những trang luận giải học thuật. Nhưng nghỉ ngơi ở đây không phải là buông bỏ tư duy, mà là bước vào một chiều sâu cảm xúc, nơi những bài thơ như Xuân tư, Lạc hoa, Giang tuyết, Tống biệt, Vọng nhạc.. hiện lên như những khúc ca ngân dài của số phận, của thời đại, của tâm tình.

Một trong những điểm đáng khen là việc tác giả cung cấp nhiều bản dịch của cùng một bài thơ – ví dụ như bài Hành lộ nan kỳ I của Lý Bạch – để người đọc có cơ hội tự so sánh, đối chiếu và tìm ra vẻ đẹp riêng biệt trong từng bản dịch. Đây không chỉ là thao tác học thuật, mà còn là cách mở rộng cảm quan thẩm mỹ, khơi dậy khả năng cảm thụ tinh tế nơi độc giả.

6. Một cuốn sách – nhiều giá trị: Học thuật, thẩm mỹ, nhân văn

Đường thi – Luận giải và thưởng thức là một tác phẩm "đa tầng" – ở tầng thứ nhất, nó là một công trình nghiên cứu Hán học giá trị, có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong giảng dạy, học tập và dịch thuật. Ở tầng thứ hai, đây là một cuốn sách nghệ thuật, giúp người đọc hòa mình vào cảm xúc thi ca, cảm nhận vẻ đẹp ngôn từ xưa cũ mà luôn tươi mới. Và ở tầng sâu nhất, đây là một tuyên ngôn lặng lẽ của một trí thức già – sống với chữ, sống vì chữ, sống cho cái đẹp.

Kết luận: Người thổi hồn vào cây cầu chữ nghĩa

Giữa thời đại của thông tin chớp nhoáng và những giá trị văn hóa bị tiêu thụ nhanh chóng, việc một người cao tuổi như Trần Trọng Sâm kiên trì làm việc miệt mài suốt nhiều năm để hoàn thành một tác phẩm học thuật và nghệ thuật như Đường thi – Luận giải và thưởng thức là một minh chứng hùng hồn cho sức mạnh bền bỉ của văn hóa đích thực. Ông không chỉ nối nhịp cầu giữa ngôn ngữ Trung Hoa và tiếng Việt, mà còn là người truyền lửa cho thế hệ sau trong việc yêu, hiểu và giữ gìn giá trị văn hóa dân tộc và nhân loại.

Cuốn sách này không chỉ nên được đọc – mà nên được học, được dạy, được chia sẻ. Vì nó không đơn thuần là một tập sách, mà là một tấm gương soi chiếu cho những ai đang đi tìm bản ngã văn hóa, đi tìm "cái đẹp vĩnh cửu" của thi ca.

Lê Gia Hoài

(Tạp chí Văn nghệ Vĩnh Phúc)