Tác phẩm: Tì Bà Hành Tác giả: Bạch Cư Dị Giới thiệu đôi nét về tác giả: - Bạch Cư Dị (772-846) tự là Lạc Thiện, người tỉnh Thiểm Tây, là nhà thơ nổi tiếng, sáng tác nhiều nhất thời Đường (hiện còn trên 3000 bài). Ông tự chia thơ mình thành bốn loại, trong đó có giá trị nhất là thơ phúng dụ và và thơ cảm thương. Thơ phúng dụ thường nặng nề về phê phán những mặt tiêu cực trong xã hội và các chính sách phi lí của triều đình, thơ cảm thương thiên về bộc lộ cảm xúc trước những cảnh đời thương tâm. Việc phải chứng kiến những nỗi oan khổ điêu đứng mà dân lành phải chịu ngay từ thời niên thiếu đã ghi một dấu ấn, tạo ra một ảnh hưởng lớn trong cuộc đời và trong sáng tác của nhà thơ. Thơ Bạch Cư Dị luôn luôn hướng tới một mục tiêu cụ thể, là phơi bày thực trạng xã hội, nhất là ở phần oan khổ lưu li của dân lành, để cho vua và quan lại biết, mà tu sửa mình, mà thay đổi chính sự. Đương nhiên, đó là tiếng thơ nói cho nỗi lòng của bách tính trong cảnh nhiễu nhương. Phiên âm: Tầm Dương giang đầu dạ tống khách, Phong diệp địch hoa thu sắt sắt. Chủ nhân há mã khách tại thuyền, Cử tửu dục ẩm vô quản huyền. Tuý bất thành hoan thảm tương biệt, Biệt thời mang mang giang tẩm nguyệt. Hốt văn thuỷ thượng tỳ bà thanh, Chủ nhân vong quy khách bất phát. Tầm thanh âm vấn đàn giả thuỳ, Tỳ bà thanh đình dục ngữ trì. Di thuyền tương cận yêu tương kiến, Thiêm tửu hồi đăng trùng khai yến. Thiên hô vạn hoán thuỷ xuất lai, Do bão tỳ bà bán già diện. Chuyển trục bát huyền tam lưỡng thanh, Vị thành khúc điệu tiên hữu tình. Huyền huyền yểm ức thanh thanh tứ, Tự tố bình sinh bất đắc chí. Đê mi tín thủ tực tực đàn, Thuyết tận tâm trung vô hạn sự. Khinh lung mạn nhiên mạt phục khiêu, Sơ vi Nghê thường hậu Lục yêu. Đại huyền tào tào như cấp vũ, Tiểu huyền thiết thiết như tư ngữ. Tào tào thiết thiết thác tạp đàn, Đại châu tiểu châu lạc ngọc bàn. Gian quan oanh ngữ hoa để hoạt, U yết lưu cảnh thuỷ hạ than. Thuỷ tuyền lãnh sáp huyền ngưng tuyệt, Ngưng tuyệt bất thông thanh tiệm yết. Biệt hữu u sầu ám hận sinh, Thử thời vô thanh thắng hữu thanh. Ngân bình sạ phá thuỷ tương bính, Thiết kỵ đột xuất đao thương minh. Khúc chung thu bát đương tâm hoạch, Tứ huyền nhất thanh như liệt bạch. Đông thuyền tây phảng tiễu vô ngôn, Duy kiến giang tâm thu nguyệt bạch. Trầm ngâm phóng bát sáp huyền trung, Chỉnh đốn y thường khởi liễm dung. Tự ngôn bản thị kinh thành nữ, Gia tại Hà Mô lăng hạ trú. Thập tam học đắc tỳ bà thành, Danh thuộc giáo phường đệ nhất bộ. Khúc bãi tằng giao thiện tài phục, Trang thành mỗi bị Thu Nương đố. Ngũ Lăng niên thiếu tranh triền đầu, Nhất khúc hồng tiêu bất tri số. Điền đầu ngân tì kích tiết toái, Huyết sắc la quần phiên tửu ố. Kim niên hoan tiếu phục minh niên, Thu nguyệt xuân phong đẳng nhàn độ. Đệ tẩu tòng quân a di tử, Mộ khứ triêu lai nhan sắc cố. Môn tiền lãnh lạc xa mã hy, Lão đại giá tác thương nhân phụ. Thương nhân trọng lợi khinh biệt ly, Tiền nguyệt Phù Lương mãi trà khứ. Khứ lai giang khẩu thủ không thuyền, Nhiễu thuyền nguyệt minh giang thuỷ hàn. Dạ thâm hốt mộng thiếu niên sự, Mộng đề trang lệ hồng lan can. Ngã văn tỳ bà dĩ thán tức, Hựu văn thử ngữ trùng tức tức. Đồng thị thiên nhai luân lạc nhân, Tương phùng hà tất tằng tương thức. Ngã tòng khứ niên từ đế kinh, Trích cư ngọa bệnh Tầm Dương thành. Tầm Dương địa tích vô âm nhạc, Chung tuế bất văn ty trúc thanh. Trú cận Bồn giang địa thế thấp, Hoàng lô khổ trúc nhiễu trạch sinh. Kỳ gian đán mộ văn hà vật, Đỗ quyên đề huyết viên ai minh. Xuân giang hoa triêu thu nguyệt dạ, Vãng vãng thủ tửu hoàn độc khuynh. Khởi vô sơn ca dữ thôn địch, Âu á triều triết nan vi thính. Kim dạ văn quân tỳ bà ngữ, Như thính tiên nhạc nhĩ tạm minh. Mạc từ cánh tọa đàn nhất khúc, Vị quân phiên tác Tỳ bà hành. Cảm ngã thử ngôn lương cửu lập, Khước tọa xúc huyền huyền chuyển cấp. Thê thê bất tự hướng tiền thanh, Mãn tọa trùng văn giai yểm khấp. Tọa trung khấp hạ thuỳ tối đa, Giang Châu tư mã thanh sam thấp. Dịch nghĩa: Ban đêm đưa tiễn khách ở đầu sông Tầm Dương Gió thu thổi vào lá phong, hoa lau hiu hắt Chủ nhân xuống ngựa, khách trong thuyền Nâng chén rượu muốn uông (mà) không có đàn sáo Say mà không vui vẻ gì (vì) biệt ly sầu thảm Lúc chia tay lòng mang mang, sông đượm bóng trăng Chợt nghe có tiếng tỳ bà trên mặt nước Chủ nhân quyên về, khách cũng không khởi hành Tìm theo tiếng để hỏi người đàn là ai Tiếng tỳ bà im bặt, muốn nói mà còn (ngại ngùng) trì hoãn Bèn dời thuyền lại xin được gặp mặt Rót thêm rượu, khêu đèn lên, trùng tân tiệc rượu Gọi đến ngàn lần vạn lần mới bước ra Tay ôm tỳ bà che khuất nửa gương mặt Vặn trục gảy dây hai ba tiếng (để thử) Chưa có khúc điệu gì mà nghe đã hữu tình Dây nào cũng nghẹn ngào, tiếng nào cũng có ý Bày tỏ nỗi bất đắc chí trong cuộc đời Hạ thấp lông mày cứ gảy cứ gảy mãi Giãi bày hết tâm sự vô cùng hạn Nhẹ nắn, chậm vuốt, rồi lại gảy tiếp Thoạt đầu là khúc Nghê thường, sau đó là khúc Lục yêu Dây lớn ào ào như mưa rào Dây nhỏ nỉ non như tỉ tê chuyện riêng (Rồi tiếp đến) tiếng rào rào lẫn tiếng nỉ non (Nghe như) hạt châu lớn hạt châu nhỏ rắc vào trong mân ngọc (Nghe như) tiếng chim oanh giọng (líu lo) qua lại trong hoa Nhịp suối ngập ngừng, nước chảy xuống bãi Suối nước bỗng lạnh đông, dây đàn ngưng bặt Tiếng đàn ngưng bặt, không thuận, bấy giờ bỗng yên lặng Tự có mối sầu u uất riêng, nỗi hận âm thầm phát sinh Lúc này không có âm thanh mà nghe con hay hơn có (Bỗng dưng nghe như) tiếng nước bắn tung ra khỏi thành bình bạc vị phá vỡ (Nghe như) đoàn quân thiết kỵ ào ào đến, đao thương sáng ngời Nàng dạo tay vào giữa bốn dây (và) chấm dứt ca khúc Bốn dây vang lên một âm thanh như lụa xé Thuyền mảng đông tây lặng im, không một tiếng nói Chỉ thấy vầng trăng thu rọi sáng giữa sông Nàng trầm ngâm gỡ phím, cài vào giữa các dây đàn Sửa gọn xiêm áo lại, đứng dậy chỉnh vẻ mặt Tâm sự rằng, nàng nguyên là con gái chốn kinh thành Nhà ở lăng Hà Mô Mười ba tuổi học được ngón đàn tỳ bà Tên thuộc bộ thứ nhất của giáo phường Mỗi gảy hết khúc đàn, từng khiến các nhà dạy đàn phục Mỗi trang điểm xong là đến nàng Thu Nương cũng đố kỵ Những chàng trai trẻ ở Ngũ Lăng tranh nhau tặng biếu Một bài ca, thưởng không biết bao là tấm lụa đào Vành lược bạc, cành trâm vàng đánh nhịp vỡ tan Quần lụa màu huyết dụ để rượu đổ ra hoen ố Năm này vui cười, năm sau cũng như vậy Trăng thu gió xuân, trải một đời nhàn hạ Em trai đi lính, rồi dì chết Chiều qua, sớm lại, nhan sắc cũng lão đi Trước cổng dần vắng tanh, thưa thớt đi ngựa xe Cũng có tuổi rồi mới làm vợ người lái buôn Người lái buôn chỉ tham lợi, coi thường biệt ly Tháng trước đi Phù Lương mua trà Từ đó đến giờ ở đầu sông một mình với con thuyền không Quanh thuyền trăng sáng, nước sông lạnh lẽo Đến khuya bỗng mộng thấy lại thời trẻ trung Trong mộng thấy khóc nhoè má hồng phấn son Tôi nghe tiếng tỳ bà đã thán tức Giờ nghe thêm những lời tâm sự lại càng bùi ngùi Cùng là kẻ luân lạc ở chốn chân trời Gặp gỡ nhau đây hà tất đã từng quen biết Năm ngoái tôi từ biệt kinh vua Bị biếm đến thành Tầm Dương cho đến nay nằm bệnh Tầm Dương xứ hẻo lánh không có âm nhạc Cả năm chưa nghe được tiếng đàn sáo Tôi ở gần sông Bồn, chỗ thấp và ẩm ướt Lau vàng, trúc võ mọc quanh nhà Ở nơi đây sáng chiều nghe được những gì Có tiếng quốc khóc ra máu và tiếng vượn hú bi ai Mùa xuân sáng hoa nở, mùa thu ban đêm có ánh trăng Tôi thường thường đem rượu ra uống một mình Có phải không có sơn ca thôn địch đâu Khốn nỗi líu lo, líu liết, thật khó nghe Đêm nay nghe được tiếng tỳ bà của nàng Như nghe được tiếng nhạc tiên, tai tạm nghe rõ ràng Xin ngồi lại đàn một khúc Tôi sẽ vì nàng làm bài Tỳ Bà hành Cảm động vì lời tôi nói, nàng đứng một lúc lâu Rồi ngồi xuống gảy đàn, tiếng bỗng chuyển thành cấp xúc Buồn thảm không giống như tiếng đàn vừa rồi Hết những người trong tiệc nghe lại đều che mặt khóc Trong những người ấy ai là người khóc nhiều nhất Tư mã Giang Châu ướt đẫm vạt áo xanh Dịch thơ: Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách, Quạnh hơi thu, lau lách đìu hiu. Người xuống ngựa, khách dừng chèo, Chén quỳnh mong cạn, nhớ chiều trúc ti. Say những luống ngại khi chia rẽ, Nước mênh mông đượm vẻ gương trong. Đàn ai nghe vẳng ven sông, Chủ khuây khỏa lại, khách dùng dằng xuôi. Tìm tiếng sẽ hỏi ai đàn tá Dừng dây tơ nấn ná làm thinh Dời thuyền ghé lại thăm tình Chong đèn thêm rượu còn dành tiệc vui Mời mọc mãi, thấy người bỡ ngỡ Tay ôm đàn che nửa mặt hoa Vặn đàn mấy tiếng dạo qua Dẫu chưa nên khúc tình đà thoảng hay Nghe não nuột mấy dây buồn bực Dường than niềm tấm tức bấy lâu Mày chau tay gẩy khúc sầu Dãi bầy hết nỗi trước sau muôn vàn Ngón buông, bắt khoan khoan dìu dặt Trước Nghê Thường sau thoắt Lục Yêu Dây to nhường đổ mưa rào Nỉ non dây nhỏ khác nào chuyện riêng Tiếng cao thấp lựa chen lần gẩy Mâm ngọc đâu bỗng nẩy hạt châu Trong hoa oanh ríu rít nhau Nước tuôn róc rách chảy mau xuống ghềnh Nước suối lạnh dây mành ngừng đứt Ngừng đứt nên phút bặt tiếng tơ Ôm sầu mang giận ngẩn ngơ Tiếng tơ lặng ngắt bây giờ càng hay Bình hạc vỡ tuôn đầy dòng nước Ngựa sắt giong xô xát tiếng đao Cung đàn trọn khúc thanh tao Tiếng buông xé lụa lựa vào bốn dây Thuyền mấy lá đông tây lặng ngắt Một vầng trăng trong vắt lòng sông Ngậm ngùi đàn bát xếp xong Áo xiêm khép nép hầu mong giãi lời Rằng: "Xưa vốn là người kẻ chợ Cồn Hà Mô trú ở lân la Học đàn từ thuở mười ba Giáo phường đệ nhất chỉ đà chép tên Gã Thiện tài sợ phen dừng khúc Ả Thu nương ghen lúc điểm tô Ngũ Lăng, chàng trẻ ganh đua Biết bao the thắm chuốc mua tiếng đàn Vành lược bạc gẫy tan dịp gõ Bức quần hồng hoen ố rượu rơi Năm năm lần lữa vui cười Mải trăng hoa chẳng đoái hoài xuân thu Buồn em trảy, lại lo dì thác Sầu hôm mai đổi khác hình dong Cửa ngoài xe ngựa vắng không Thân già mới kết duyên cùng khách thương Khách trọng lợi khinh đường ly cách Mải buôn chè sớm tếch nguồn khơi Thuyền không, đậu bến mặc ai Quanh thuyền trăng dãi nước trôi lạnh lùng Ðêm khuya sực nhớ vòng tuổi trẻ Chợt mơ màng dòng lệ đỏ hoen." Nghe đàn ta đã chạnh buồn Lại rầu nghe nỗi nỉ non mấy lời: "Cùng một lứa bên trời lận đận Gặp gỡ nhau lọ sẵn quen nhau Từ xa kinh khuyết bấy lâu Tầm Dương đất trích gối sầu hôm mai Chốn cùng tịch lấy ai vui thích Tai chẳng nghe đàn địch cả năm Sông Bồn gần chốn cát lầm Lau vàng trúc võ âm thầm quanh hiên Tiếng chi đó nghe liền sớm tối Cuốc kêu sầu vượn hót véo von Hoa xuân nở nguyệt thu tròn Lần lần tay chuốc chén son ngập ngừng Há chẳng có ca rừng, địch nội? Giọng líu lo buồn nỗi khó nghe Tỳ bà nghe dạo canh khuya Dường như tiên nhạc gần kề bên tai Hãy ngồi lại gẫy chơi khúc nữa Sẽ vì nàng soạn sửa bài ca." Ðứng lâu dường cảm lời ta Lại ngồi lựa phím đàn đà kíp dây Nghe não nuột khác tay đàn trước Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi Lệ ai chan chứa hơn người? Giang Châu tư mã đượm mùi áo xanh. (Phan Huy Vịnh dịch)
