Soạn bài: Chí khí anh hùng. Sách giáo khoa Ngữ văn 11, Chân Trời Sáng Tạo, trang 126

Giới thiệu tác giả và tác phẩm

Nguyễn Công Trứ (1778 - 1858) là một trong những nhà thơ tiêu biểu của nước ta trong nửa đầu thế kỉ XIX. Ông là một nhà nho, văn võ song toàn, có tài kinh bang tế thế. Ông cũng là một nhà yêu nước, có công trong cuộc khởi nghĩa Tây Sơn và cuộc cải cách Minh Mạng. Ông đã để lại nhiều tác phẩm thơ cao quý, phản ánh đời sống xã hội, tình cảm quê hương, lòng yêu nước và chí anh hùng của người Việt Nam.

Chí khí anh hùng là một bài thơ được Nguyễn Công Trứ sáng tác vào khoảng năm 1820, khi ông đã già yếu và bị đày ở Quảng Bình. Bài thơ là một tự vịnh, thể hiện quan điểm chí nam nhi của ông: Là kẻ sĩ trong cõi đời phải làm nên sự nghiệp to lớn, để lại công đức, danh tiếng cho đất nước, quê hương. Bài thơ được viết theo thể lục bát, gồm 16 câu.

Nội dung tác phẩm

Bài thơ gồm hai phần:

Phần đầu (từ câu 1 đến câu 8) : Tác giả tự nhận mình là người có chí anh hùng, không ngại khó khăn, gian nan trong cuộc sống. Ông cho rằng người đời từ xưa ai cũng có nghề, quan trọng là để lại tấm lòng son soi vào sử sách. Ông cũng tự hào về bản thân mình, không quan tâm đến sự nhục hay vinh của đời. Ông biết rằng không phải ai cũng hiểu được anh hùng khi chưa gặp thời.

Phần sau (từ câu 9 đến câu 16) : Tác giả miêu tả những lúc mình quyết liệt ra sức trong cuộc chiến đấu với giặc ngoại xâm. Ông có chí toan xẻ núi lấp sông, làm nên tiếng anh hùng cho đất nước. Ông cũng tỏ ra thoải mái và vui vẻ khi đã trang trải xong nợ tang bồng (nợ của kẻ sĩ). Ông thư giãn bằng cách viết thơ và uống rượu.

Phân tích tác phẩm

Bài thơ Chí khí anh hùng của Nguyễn Công Trứ đã nói lên một cách sâu sắc, hào hùng chí nam nhi, nợ tang bồng của kẻ sĩ trong xã hội phong kiến. Là đấng nam nhi thì phải có chí anh hùng: Khao khát đua tranh, vượt qua khó khăn, gian nan, không ngại hi sinh, không sợ nhục nhã, không màng danh lợi, không quan tâm đến sự đánh giá của người đời, mà chỉ quan tâm đến sự nghiệp lớn lao cho đất nước, quê hương. Là kẻ sĩ thì phải có nợ tang bồng: Nghĩa là phải có trách nhiệm với dân tộc, với lịch sử, với tổ tiên, với bản thân. Nợ tang bồng là một khái niệm đạo đức cao cả của người Việt Nam cổ xưa, được Nguyễn Công Trứ thể hiện rõ trong bài thơ.

Bài thơ cũng phản ánh tâm trạng và hoàn cảnh của Nguyễn Công Trứ khi ông đã già yếu và bị đày ở Quảng Bình. Ông đã trải qua nhiều biến cố trong cuộc đời, từ khi là một nhà quan trọng trong triều Tây Sơn, cho đến khi bị Minh Mạng truy nã và sau đó được tha. Ông đã có nhiều công lao trong cuộc khởi nghĩa Tây Sơn và cuộc cải cách Minh Mạng. Ông cũng đã viết nhiều tác phẩm thơ cao quý, để lại cho hậu thế. Tuy nhiên, ông cũng phải chịu nhiều sự oan ức, bất công, khinh miệt của người đời. Ông cũng phải sống trong một xã hội phong kiến lạc hậu, bị áp bức bởi giặc ngoại xâm. Trong hoàn cảnh đó, ông vẫn giữ được lòng tự tôn, tự hào và tự vịnh về chí anh hùng của mình. Ông cũng biết cách tận hưởng cuộc sống bằng những niềm vui đơn sơ như viết thơ và uống rượu.

Giá trị nghệ thuật và nhân cách

Bài thơ Chí khí anh hùng của Nguyễn Công Trứ có giá trị nghệ thuật cao. Ngôn ngữ thơ trang trọng cổ kính, giàu chất nhạc. Thể lục bát được sử dụng linh hoạt, không gò bó. Cấu trúc bài thơ rõ ràng, có sự chuyển biến từ tự vịnh sang miêu tả. Hình ảnh thơ sinh động, mạnh mẽ, phản ánh tâm hồn anh hùng của tác giả. Ví dụ: "Chí những toan xẻ núi lấp sông", "Đường mây rộng thênh thênh cử bộ", "Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo". Bài thơ cũng có sử dụng các phép tu từ như so sánh (ví dụ: "Chí làm trai nam bắc đông tây"), ẩn dụ (ví dụ: "Đường mây"), liên kết (ví dụ: "Nợ tang bồng vay trả trả vay"), điệp từ (ví dụ: "Dọc ngang ngang dọc"), để làm giàu cho ngôn ngữ thơ.

Bài thơ Chí khí anh hùng của Nguyễn Công Trứ cũng có giá trị nhân cách cao. Bài thơ là một bài ca ngợi chí anh hùng, nợ tang bồng của người Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Bài thơ là một tấm gương sáng về tinh thần yêu nước, yêu quê hương, không ngại khó khăn, gian nan, không sợ hi sinh, không màng danh lợi, không quan tâm đến sự đánh giá của người đời, mà chỉ quan tâm đến sự nghiệp lớn lao cho đất nước, quê hương. Bài thơ cũng là một bài tự vịnh về bản thân tác giả, thể hiện lòng tự tôn, tự hào và tự vịnh về chí anh hùng của mình. Bài thơ cũng biết cách tận hưởng cuộc sống bằng những niềm vui đơn sơ như viết thơ và uống rượu.

Bình luận cá nhân

Bài thơ Chí khí anh hùng của Nguyễn Công Trứ là một tác phẩm thơ hay và ý nghĩa. Bài thơ đã gây ấn tượng mạnh cho tôi về chí anh hùng, nợ tang bồng của người Việt Nam trong lịch sử. Bài thơ cũng đã cho tôi hiểu thêm về cuộc đời và tâm hồn của Nguyễn Công Trứ, một nhà thơ vĩ đại của nước ta. Bài thơ cũng đã truyền cảm hứng cho tôi về tinh thần yêu nước, yêu quê hương, không ngại khó khăn, gian nan, không sợ hi sinh, không màng danh lợi, không quan tâm đến sự đánh giá của người đời, mà chỉ quan tâm đến sự nghiệp lớn lao cho đất nước, quê hương. Bài thơ cũng đã dạy cho tôi cách sống vui vẻ và thoải mái bằng những niềm vui đơn sơ như viết thơ và uống rượu. Tôi rất ngưỡng mộ và kính trọng Nguyễn Công Trứ và bài thơ Chí khí anh hùng của ông.

Câu hỏi phần Sau khi đọc

1. Giải thích quan niệm về chí anh hùng của chủ thể trữ tình trong bài thơ. Theo bạn, cách thể hiện quan niệm ấy trong tám dòng thơ đầu, bốn dòng thơ tiếp theo và ba dòng thơ cuối có gì khác nhau?

2. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là gì? Cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh và các yếu tố vẫn, nhịp, âm điệu có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện cảm hứng ấy?

3. Không phải ai cũng có thể trở thành "anh hùng" nhưng đã là con người, ai cũng có thể và cần nuôi dưỡng "chí anh hùng". Bạn nghĩ thế nào về quan niệm trên?

Gợi ý câu trả lời các câu hỏi phần Sau khi đọc

1. Quan niệm về chí anh hùng của chủ thể trữ tình trong bài thơ là: Là kẻ sĩ trong cõi đời phải làm nên sự nghiệp to lớn, để lại công đức, danh tiếng cho đất nước, quê hương. Là kẻ sĩ thì phải có nợ tang bồng: Nghĩa là phải có trách nhiệm với dân tộc, với lịch sử, với tổ tiên, với bản thân. Là kẻ sĩ thì phải có chí anh hùng: Khao khát đua tranh, vượt qua khó khăn, gian nan, không ngại hi sinh, không sợ nhục nhã, không màng danh lợi, không quan tâm đến sự đánh giá của người đời, mà chỉ quan tâm đến sự nghiệp lớn lao cho đất nước, quê hương. Theo tôi, cách thể hiện quan niệm ấy trong tám dòng thơ đầu, bốn dòng thơ tiếp theo và ba dòng thơ cuối có gì khác nhau như sau:

+Trong tám dòng thơ đầu, chủ thể trữ tình tự nhận mình là người có chí anh hùng, không ngại khó khăn, gian nan trong cuộc sống. Ông cho rằng người đời từ xưa ai cũng có nghề, quan trọng là để lại tấm lòng son soi vào sử sách. Ông cũng tự hào về bản thân mình, không quan tâm đến sự nhục hay vinh của đời. Ông biết rằng không phải ai cũng hiểu được anh hùng khi chưa gặp thời. Cách thể hiện quan niệm ấy trong tám dòng thơ này là một cách tự tin, kiên cường và cao thượng.

+Trong bốn dòng thơ tiếp theo, chủ thể trữ tình miêu tả những lúc mình quyết liệt ra sức trong cuộc chiến đấu với giặc ngoại xâm. Ông có chí toan xẻ núi lấp sông, làm nên tiếng anh hùng cho đất nước. Cách thể hiện quan niệm ấy trong bốn dòng thơ này là một cách mãnh liệt, hào hùng và anh dũng.

+Trong ba dòng thơ cuối, chủ thể trữ tình tỏ ra thoải mái và vui vẻ khi đã trang trải xong nợ tang bồng (nợ của kẻ sĩ). Ông thư giãn bằng cách viết thơ và uống rượu. Cách thể hiện quan niệm ấy trong ba dòng thơ này là một cách thoáng đãng, duyên dáng và lãng mạn.

2. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là cảm hứng về chí anh hùng, nợ tang bồng của người Việt Nam trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Cách sử dụng từ ngữ, hình ảnh và các yếu tố vần, nhịp, âm điệu có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện cảm hứng ấy như sau:

+Từ ngữ được sử dụng trong bài thơ là trang trọng, cổ kính, giàu chất nhạc. Từ ngữ thể hiện được sự tự tôn, tự hào và tự vịnh của tác giả về chí anh hùng của mình. Ví dụ: "Chí làm trai nam bắc đông tây", "Đã chắc ai rằng nhục rằng vinh", "Chí những toan xẻ núi lấp sông", "Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo". Từ ngữ cũng thể hiện được sự quyết liệt, hào hùng và anh dũng của tác giả trong cuộc chiến đấu với giặc ngoại xâm. Ví dụ: "Cũng có lúc mây tuôn sóng vỗ", "Quyết ra tay lèo lái trận cuồng phong". Từ ngữ cũng thể hiện được sự thoáng đãng, duyên dáng và lãng mạn của tác giả khi tận hưởng cuộc sống bằng những niềm vui đơn sơ. Ví dụ: "Đường mây rộng thênh thênh cử bộ", "Thảnh thơi thi thập, rượu bầu".

+Hình ảnh được sử dụng trong bài thơ là sinh động, mạnh mẽ, phản ánh tâm hồn anh hùng của tác giả. Hình ảnh thể hiện được sự kiên cường, cao thượng và không ngại khó khăn, gian nan của tác giả. Ví dụ: "Vòng trời đất dọc ngang ngang dọc", "Nợ tang bồng vay trả trả vay". Hình ảnh cũng thể hiện được sự mãnh liệt, hào hùng và anh dũng của tác giả trong cuộc chiến đấu với giặc ngoại xâm. Ví dụ: "Mây tuôn sóng vỗ", "Xẻ núi lấp sông". Hình ảnh cũng thể hiện được sự thoáng đãng, duyên dáng và lãng mạn của tác giả khi tận hưởng cuộc sống bằng những niềm vui đơn sơ. Ví dụ: "Đường mây", "Thơ túi rượu bầu".

+Các yếu tố vần, nhịp, âm điệu được sử dụng trong bài thơ là linh hoạt, không gò bó, phù hợp với nội dung và cảm xúc của tác giả. Các yếu tố này góp phần tạo nên sự uyển chuyển, du dương và giàu chất nhạc cho ngôn ngữ thơ. Các yếu tố này cũng góp phần làm nổi bật các ý chính và các điểm nhấn trong bài thơ. Ví dụ: "Chí làm trai nam bắc đông tây" (vần ây), "Lưu đắc đan tâm chiếu hãn thanh" (vần anh), "Làm nên tiếng anh hùng đâu đấy tỏ" (vần ỏ), "Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo" (vần eo).

3. Tôi nghĩ quan niệm không phải ai cũng có thể trở thành "anh hùng" nhưng đã là con người, ai cũng có thể và cần nuôi dưỡng "chí anh hùng" là một quan niệm đúng đắn và có ý nghĩa. Bởi vì:

+Không phải ai cũng có thể trở thành "anh hùng" nhưng đã là con người, ai cũng có thể và cần nuôi dưỡng "chí anh hùng" là một quan niệm thể hiện sự khách quan và tôn trọng đối với những người có công lao to lớn cho đất nước, quê hương. Chúng ta không nên tự ti hoặc ghen tị với những người anh hùng, mà nên biết kính trọng và học hỏi từ họ. Chúng ta cũng không nên tự phụ hoặc kiêu ngạo với những người anh hùng, mà nên biết khiêm tốn và biết ơn họ.

+Không phải ai cũng có thể trở thành "anh hùng" nhưng đã là con người, ai cũng có thể và cần nuôi dưỡng "chí anh hùng" là một quan niệm thể hiện sự tích cực và nỗ lực của mỗi cá nhân trong cuộc sống. Chúng ta không nên chịu đựng hoặc than phiền về những khó khăn, gian nan, mà nên khao khát vượt qua chúng. Chúng ta không nên bỏ cuộc hoặc chấp nhận sự nhục nhã, mà nên không ngại hi sinh, không sợ nhục nhã, không màng danh lợi, không quan tâm đến sự đánh giá của người đời, mà chỉ quan tâm đến sự nghiệp lớn lao cho đất nước, quê hương.

+Không phải ai cũng có thể trở thành "anh hùng" nhưng đã là con người, ai cũng có thể và cần nuôi dưỡng "chí anh hùng" là một quan niệm thể hiện sự tôn vinh và phát huy giá trị của con người. Chúng ta không nên coi thường hoặc phủ nhận bản thân mình, mà nên tự tin, tự hào và tự vịnh về chí anh hùng của mình. Chúng ta không nên lạm dụng hoặc lãng phí bản thân mình, mà nên biết tận hưởng cuộc sống bằng những niềm vui đơn sơ như viết thơ và uống rượu.