Phân tích đoạn trích: Trong những... chân núi Kim Phụng - Ai đã đã đặt tên cho dòng sông

Đề bài: Phân tích hình tượng sông Hương trong đoạn trích dưới đây. Từ đó, nhận xét về cách nhìn mang tính khám phá phát hiện về dòng sông của Hoàng Phủ Ngọc Tường.

"Trong những dòng sông đẹp ở các nước mà tôi thường nghe nói đến, hình như chỉ sông Hương là thuộc về một thành phố duy nhất. Trước khi về đến vùng châu thổ êm đềm, nó là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, và cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng. Giữa lòng Trường Sơn, sông Hương đã sống một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại. Rừng già đã hun đúc cho nó một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng. Nhưng chính rừng già nơi đây, với cấu trúc đặc biệt có thể lý giải được về mặt khoa học, đã chế ngự sức mạnh bản năng ở người con gái của mình để khi ra khỏi rừng, sông Hương nhanh chóng mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở. Nếu chỉ mải mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành của nó, tôi nghĩ rằng người ta sẽ không hiểu một cách đầy đủ bản chất của sông Hương với cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua, không hiểu thấu phần tâm hồn sâu thẳm của nó mà dòng sông hình như không muốn bộc lộ, đã đóng kín lại ở mọi cửa rừng và ném chìa khóa trong những hang đá dưới chân núi Kim Phụng".

Bài phân tích:

R. Gamzatop đã từng nói rằng: "Nếu như người nghệ sĩ không tham gia vào việc hình thành thế giới này thì thế giới không trở nên tươi đẹp như thế này." Quả thực, dưới ngòi bút tài hoa của người nghệ sĩ, vạn vật và cuộc đời trở nên tươi đẹp hơn rất nhiều. Đến với những trang văn đậm chất trữ tình của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong bút kí "Ai đã đặt tên cho dòng sông", ta sẽ bắt gặp một dòng sông Hương xinh đẹp, diệu kì hơn bao giờ hết. Hoàng Phủ Ngọc Tường quê gốc ở Quảng Trị, nhưng ông sinh ra ở Huế và cho đến tận cuối đời ông vẫn gắn bó với đất Huế. Có lẽ cũng chính vì thế mà nhà văn có một tình yêu và sự nghiên cứu rất sâu sắc về văn hóa, lịch sử, địa lý của xứ Huế, là cơ sở vững chắc để có những trang viết đặc sắc về Huế. Ông có sở trường ở thể loại bút ký và bút ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện rõ lối tư duy phóng túng, liên tưởng mãnh liệt phong phú, ngôn ngữ trong sáng đẹp đẽ tài hoa kết hợp nhuần nhuyễn giữa cái chất trữ tình và trí tuệ, giữa nghị luận sắc bén và niềm suy tư đa chiều. "Ai đã đặt tên cho dòng sông" là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của ông. Bài kí được viết vào ngày 4-1-1981, tại Huế, được in trong tập sách cùng tên. Tác phẩm gồm có ba phần, đoạn trích chúng ta được học nằm ở phần mở đầu, chủ yếu nói về vẻ đẹp của dòng Hương giang giữa Huế mộng mơ. Đoạn trích "Trong những dòng sông đẹp.. chân núi Kim Phụng" đã làm nổi bật vẻ đẹp của sông Hương, từ đó, bộc lộ rõ nét tài hoa trong phong cách bút kí Hoàng Phủ Ngọc Tường.

Các dòng sông là cái nôi của những vùng, các nền văn hóa đa sắc màu nên viết về nó các nhà thơ, nhà văn thường viết bằng cả sự am tường, bằng một tình yêu tha thiết, sâu lắng. Từ lâu, con sông Hương của xứ Huế cũng đã rất nhiều lần đi vào các tác phẩm văn hóa, thơ ca. Dòng sông ấy đã từng được nhà thơ Hàn Mặc Tử miêu tả:

"Gió theo lối gió mây đường mây

Dòng bắp buồn thiu hoa bắp lay

Thuyền ai đậu bến sông trăng đó

Có chở trăng về kịp tối nay"​

Hay một nhà thơ nào đó cũng ca ngợi vẻ đẹp của sông Hương, xứ Huế:

"Thiếu nữ thẫn thờ vê áo mỏng

Nghiêng nghiêng vành nón đứng chờ ai

Ven dòng sông phẳng con đò mộng

Lả lướt đi về trong nắng mai"​

Bởi vậy, viết về dòng sông Hương là một thử thách. May thay nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã vượt qua thử thách ấy để tặng cho đời bút kí "Ai đã đặt tên cho dòng sông". Trong tác phẩm này nhà văn đã cảm nhận về đẹp của sông Hương từ nhiều góc độ, phương diện. Nhà văn đã tìm hiểu thủy trình, khám phá vẻ đẹp của cảnh sắc thiên nhiên sông Hương và nhìn dòng sông trong sự gắn bó với nền văn hóa của xứ Huế, trong lịch sử dựng nước và giữ nước, cảm nhận về nó một cách đầy đủ, trọn vẹn nhất với một tâm hồn nghệ sĩ đầy rung cảm.

Trong bài kí, vẻ đẹp của sông Hương trước hết được tác giả cảm nhận từ góc nhìn địa lí qua thủy trình, cảnh sắc thiên nhiên của dòng Hương giang từ vùng thượng lưu qua vùng đồng bằng rồi về thành phố Huế. Ở mỗi khúc đoạn dòng sông lại hiện lên với một vẻ đẹp riêng đầy cuốn hút. Trong đó, đoạn văn này miêu tả vẻ đẹp của sông Hương ở khúc thượng nguồn.

Với một cái nhìn có phần ưu ái và thiên vị, mở đầu đoạn trích tác giả khẳng định sông Hương là một trong những dòng sông đẹp trên thế giới: "Trong những dòng sông đẹp ở các nước mà tôi thường nghe nói đến, hình như chỉ sông Hương là thuộc về một thành phố duy nhất." Lời nhận xét tràn đầy tình yêu say đắm ấy không chỉ thể hiện tình cảm gắn bó sâu nặng mà còn thể hiện niềm tự hào, kiêu hãnh của Hoàng Phủ Ngọc Tường đối với dòng sông thuộc về quê hương xứ sở mình sinh ra và lớn lên. Có lẽ cũng vì thế mà trong bài kí ông đã nhiều lần so sánh và đặt ngang hàng sông Hương với những dòng sông nổi tiếng như sông Đa-nuýp của Bu-đa-pét, sông Xen của Pari, sông Nê-va ở Lê-nin-grat. Bằng sự am hiểu về địa lí nhà văn còn đưa ra nêu rõ trong những dòng sông đẹp ấy chỉ riêng Hương giang là thuộc về một thành phố duy nhất.

Với tình yêu tha thiết với Hương giang, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã ngược dòng tìm về nguồn cội của dòng sông để rồi phát hiện ra vẻ đẹp độc đáo, hoang dã, man dại nhưng cũng rất trữ tình của nó. Khởi nguồn của dòng chảy là từ Trường Sơn hùng vĩ và đặt dòng sông Hương trong mối quan hệ sâu sắc với dãy Trường Sơn, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã có phát hiện vô cùng mới mẻ, đặc sắc: Dòng sông Hương tựa như "một bản trường ca của rừng già". Ở đây, rừng già là hình ảnh của những cánh rừng đại ngàn hoang sơ, bí ẩn, mênh mông. Hình ảnh này đem đến sắc thái hoang dại cho dòng sông nơi thượng nguồn. Trường ca là bản hợp âm có độ dài và giai điệu phong phú nên có thể hiểu dòng sông khi trôi chảy trong lòng dãy Trường Sơn đã nhận vào nó tất cả những sắc thái phong phú đa dạng. Khi so sánh sông Hương với bản trường ca của rừng già, người đọc có thể liên tưởng Sông Hương ở đại ngàn mang nhiều vẻ đẹp khác nhau nhưng vẻ đẹp nổi bật của nó là sự mãnh liệt, man dại và huyền bí khi nó "rầm rộ giữa những bóng cây đại ngàn", "mãnh liệt qua những ghềnh thác" và "cuộn xoáy như cơn lốc vào đáy vực bí ẩn". Nghệ thuật so sánh được đặt trong một câu văn dài, được chia làm nhiều vế, có sử dụng thủ pháp điệp cấu trúc vừa để gợi dậy cái dư vang của trường ca, vừa tạo nên âm hưởng hùng tráng, mạnh mẽ của con sông giữa rừng già.

Nhưng sông Hương ở rừng già có khi lại mang vẻ đẹp rất thơ mộng và trữ tình khiến người ta không khỏi say mê, cảm thán. Trong lòng Trường Sơn, Hương giang trở nên "dịu dàng, say đắm" khi chảy giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng ". Sắc đỏ" chói lọi "của loài đỗ quyên càng làm nổi bật lên vẻ đẹp của một dòng sông giữa lòng Trường Sơn hoang dã và bí ẩn. Dường như chỉ có duy nhất màu đỏ, một màu sắc đầy hoang dại ấy mới làm toát lên được vẻ đẹp đầy ám ảnh, mê đắm nhưng lại rất đỗi bình dị của sông Hương giữa đại ngàn. Đặc biệt, thủ pháp đối lập (giữa sự mãnh liệt, man dại, huyền bí và sự dịu dàng, say đắm) được sử dụng một cách điêu luyện vừa thể hiện được vẻ đẹp phong phú sắc thái, vừa thể hiện được sức mạnh hoang sơ của sông Hương khi nằm giữa rừng già, núi non, khơi gợi lên vẻ bí ẩn, đầy say mê của dòng sông xứ Huế. Vẻ đẹp ấy của dòng sông Hương đã được Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện qua lối hành văn mang đậm dấu ấn cá nhân: Hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.

Hoàng Phủ Ngọc Tường đã sử dụng rất nhiều từ ngữ gợi hình và gợi cảm như bản trường ca của rừng già, rầm rộ, mãnh liệt, dịu dàng, say đắm, cuộn xoáy như cơn lốc, đáy vực bí ẩn.. để tô đậm vẻ đẹp đầy gợi cảm của dòng sông. Nhưng đáng chú ý nhất là biện pháp so sánh nhân hóa ví dòng sông như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại, rừng già đã hun đúc cho nó bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do, phóng khoáng.. Nghệ thuật so sánh đã làm nổi bật vẻ đẹp căng đầy sức sống của dòng sông khi nó giống như người con gái tuổi đôi mươi, tinh nghịch nhảy xoay tròn bằng đôi chân trần linh hoạt, với nụ cười lanh lảnh trong vắt, tựa tiếng chim.. Hơn nữa, cô gái ấy là một cô gái Di gan. Hình ảnh cô gái Di-gan khiến người đọc liên tưởng đến một cô gái thuộc tộc người nổi tiếng trên thế giới, một tộc người thích sống du mục, nhảy múa, ca hát và giỏi bùa chú. Các cô gái của tộc người Di gan thường đem lời ca, điệu múa của của mình" đốt cháy "bao người. Bởi vậy có thể nói đây là lối so sánh - liên tưởng táo bạo, bất ngờ, lấp lánh trí tuệ, thể hiện được cái nhìn đa chiều của tác giả trong sự hội nhập văn hóa của thời đại mới. Tác giả đã mang văn hóa phương Tây vào văn hóa Việt Nam; mang thượng nguồn sông Hương của Việt Nam ra thế giới một cách cụ thể, dễ hình dung nhất qua hình ảnh so sánh này. Lối ẩn dụ, nhân hóa sâu sắc, trí tuệ khi chạm đến chiều sâu tâm hồn của sông Hương như tâm hồn của một con người, một cô gái với" một tâm hồn tự do và trong sáng ". Những liên tưởng thú vị và độc đáo ấy đã chạm khắc vào tâm trí người đọc ấn tượng mạnh mẽ về vẻ đẹp hoang dại nhưng cũng đầy quyến rũ, tình tứ, tinh tế, đầy cá tính của sông Hương, khiến sông Hương khúc thượng nguồn càng trở nên quyến rũ say đắm.

Chính rừng già đã hun đúc cho sông Hương bản lĩnh gan dạ, tâm hồn tự do, trong sáng, vẻ đẹp thiên tạo với sức sống mãnh liệt, hoang dại và đầy cá tính. Đó là phần tâm hồn sâu thẳm mà sông Hương không muốn bộc lộ nên luôn giấu kín khi ra khỏi rừng nó đóng cửa rừng và ném chìa khóa dưới chân núi Kim Phụng. Cũng chính rừng già đã chế ngự sức mạnh bản năng ở người con gái của mình để ngay khi ra khỏi rừng sông Hương khoác lên mình" một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ ", trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở. Như vậy, nhà văn đã xem sông Hương như một đấng sáng tạo góp phần tạo nên, gìn giữ và bảo tồn văn hóa của một vùng thiên nhiên, xứ sở. Đây là một phát hiện độc đáo về sông Hương chỉ có thể có ở một người gắn bó và am tường về mảnh đất cố đô. Với đoạn văn này, tác giả còn muốn nhắc khẽ mọi người rằng muốn hiểu tường tận về dòng sông Hương phải biết đến sông Hương ở thượng nguồn bởi" nếu chỉ mãi mê nhìn ngắm khuôn mặt kinh thành cùa nó.. sẽ không hiểu một cách đầy đủ bản chất của sông Hương với cuộc hành trình gian truân mà nó đã vượt qua.. ". Khám phá và suy tưởng ấy của tác giả về Hương giang khiến người đọc rung động, thấm thía. Có lẽ, viết đoạn văn là tác giả muốn kết luận: Muốn hiểu được dòng sông Hương phải ngược lên thượng nguồn; cũng giống như muốn hiểu một dân tộc phải tìm hiểu rõ cội nguồn của dân tộc ấy.

Với một lối hành văn uyển chuyển, ngôn ngữ đa dạng và giàu hình ảnh, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã diễn tả một cách sinh động và hấp dẫn từng bước đi của sông Hương. Vốn ngôn từ đẹp, tao nhã, tinh tế, lịch lãm; những ví von, so sánh nhân hóa giàu chất thơ, chất nhạc, chất họa và chất suy cảm, hướng nội đã làm nên nét thanh tao rất riêng trong chất kí Hoàng Phủ Ngọc Tường; sự quan sát và tưởng tượng bằng lăng kính của tình yêu và cái nhìn lãng mạn; giọng điệu rất Huế, rất trữ tình và sâu lắng, đầy suy niệm đã làm nên chất trữ tình riêng của đoạn văn và tác phẩm.

Nhà văn phát hiện dòng sông giống như một người con gái mang trong mình nhiều phẩm chất và vẻ đẹp tâm hồn: Vừa mạnh mẽ sôi nổi, vừa đằm thắm, dịu dàng. Nhà văn phát hiện dòng sông giống như một cô gái Di – gan, một bà mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở. Hoàng Phủ Ngọc Tường: Khám phá ra" phần đời "mà dòng sông không muốn bộc lộ là vẻ đẹp ở thượng nguồn với cảnh sắc thiên nhiên phong phú và đa dạng. Dòng sông được miêu tả với nhiều góc nhìn từ góc nhìn địa lí đến góc nhìn văn hóa. Gắn thủy trình của dòng sông với lịch sử hình thành của nền văn hóa xứ sở. Phải là một con người có vốn tri thức sâu rộng về địa lý, lịch sử, văn hóa, đặc biệt là phải có một tình yêu thiết tha, mãnh liệt với dòng sông Hương, với thành phố Huế, với quê hương xứ sở, nhà văn mới có được góc nhìn mới mẻ, độc đáo đến vậy. Hoàng Phủ Ngọc Tường quê gốc không phải ở Huế song ông lại sinh ra ở Huế, lớn lên và học tập, hoạt động cách mạng ở Huế. Vì thế, ta không thể phủ nhận rằng hơn ai hết, Hoàng Phủ Ngọc Tường có một tình yêu thương sâu nặng, có một sự gắn bó bền chặt bằng cả trái tim, máu thịt và tâm hồn mình với mảnh đất kinh đô xưa. Bằng tình yêu và niềm tự hào với dòng sông quê hương, với trí tưởng tượng phong phú và khả năng khám phá tài tình, độc đáo, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã miêu tả dòng sông Hương trong vẻ đẹp nguyên sơ, đầy cá tính và văn hóa. Vì vậy, thật không ngoa khi một nhà phê bình văn học từng nhận xét:" Nói rằng Hoàng Phủ Ngọc Tường yêu Huế và hiểu Huế, thì đó là một lẽ đương nhiên. Tôi muốn đi xa hơn, tìm một căn nguyên thấm kín để cắt nghĩa cho sự thành công mỹ mãn của những trang viết ấy.. Phải là sự tương giao, đến mức hòa quyện chặt chẽ mới sinh ra được những áng văn tài hoa không dễ một lần thứ hai viết được như thế ".

Thật vậy, qua từng câu, từng chữ trong đoạn trích, hình ảnh cái tôi của tác giả hiện lên vô cùng rõ nét. Trước hết, đó là một cái tôi uyên bác, nghiêm túc cẩn trọng trong tìm kiếm và phát hiện những vẻ đẹp của sông Hương và xứ Huế. Hơn nữa, đoạn văn cũng như tác phẩm còn thể hiện một cái tôi mê đắm, tài hòa và vô cùng lãng mạn. Ông đã có những liên tưởng thú vị mang tính sáng tạo bất ngờ về dóng sông Hương. Qua đó, ta cảm nhận được tình yêu quê hương tha thiết, sâu sắc của ông trong từng áng văn viết về sông Hương, xứ Huế, đặc biệt là trong đoạn trích của tác phẩm" Ai đã đặt tên cho dòng sông?". Đoạn trích còn thể hiện phong cách sáng tác riêng biệt và đặc sắc của Hoàng Phủ Ngọc Tường: Sự kết hợp giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén và suy tư đa chiều.