Đất Nước - Nguyễn Khoa Điềm - I. Tìm hiểu chung 1. Tác giả - Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ nhà thơ trả trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. - Thơ của ông giàu chất suy tưởng và thường có sự kết hợp hài hòa giữa chất chính luận sâu sắc và trữ tình đằm thắm. 2. Tác phẩm a) Xuất xứ: Bài thơ Đất Nước thuộc phần đầu chương 5 của trường ca "Đặt đường và khát vọng", hoàn thành ở chiến khu Trị Thiên (1971), được in lần đầu năm 1974. b) Nội dung: Cảm nghĩ mới mẻ của tác giả về Đất Nước qua những vẻ đẹp được phát hiện theo chiều sâu qua nhiều bình diện, chính trị, văn hóa. II. Đọc - hiểu văn bản 1. Những cảm nhận độc đáo và mới mẻ của Nguyễn Khoa Điềm về Đất Nước. Đoạn thơ đầu là câu trả lời cho câu hỏi: Đất nước có tự bao giờ? Đoạn thơ mở ra bằng một câu khẳng định "Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi", khẳng định đất nước đã có từ ngày xưa. Khi sử dụng khái niệm Đất Nước, tác giả đều viết hoa cả hai thành tố tạo thành nên hai danh từ Đất Nước dù đây là danh từ chung. Tác giả đang nhìn về đất nước bằng một thái độ trân trọng, thành kính, ngưỡng vọng. Hàng loạt từ chỉ thời gian xa xăm, vô tận, "đã có rồi", "ngày xửa ngày xưa", "bắt đầu", "bây giờ", "từ ngày đó". Những từ ngữ này nhằm khẳng định Đất Nước đã có từ rất xa xưa, có quá trình hình thành, phát sinh và phát triển. Tác giả Nguyễn Khoa Điềm đã tiếp nối với tiền nhân để khẳng định độc lập, chủ quyền đất nước để khẳng định ý thức tự hào về một quốc gia, độc lập tự chủ, đánh thức trách nhiệm của mỗi người dân đối với. Để chứng minh cho điều khẳng định đó là hình tượng đất nước hiện lên qua cái nhìn của nhà thơ rất điện biệt: Đất nước có trong khuôn mặt đời thường, gần gũi và thân thương, gắn với quá trình hình thành, phát sinh và phát triển của Đất Nước. Đất Nước không xa lạ mà có từ những câu chuyện cổ tích của bà, của mẹ, từ ngày xửa ngày xưa, gắn với thế giới tuổi thơ và những bài học đạo lí. Đất nước có từ những phong tục tập quán lâu đời: Phong tục ăn trầu: Nhắc đến sự tích trầu cau của thời Hùng Vương. Nhắc lại truyền thống hiếu khách, trọng tình của người Việt. Tục búi tóc: Gắn với truyền thống trồng lúa nước của Việt Nam. Đất nước còn có trong những truyền thống đạo lý tốt đẹp: Trồng tre đánh giặc gợi nên truyền thuyết Thánh Gióng, gợi lên truyền thống yêu nước yêu giống nòi, kiên cường bất khuất. Truyền thống thủy chung trong tình cảm vợ chồng. Cuối cùng tác giả khẳng định rằng đất nước có từ ngày đó. ---> Bằng những chất liệu văn học dân gian như ca dao, truyền thuyết, truyện cổ tích. Tác giả đã có một cái nhìn mới mẻ và độc đáo về cội nguồn xa xưa của đất nước. Đất nước vì thế mà trở nên gần gủi và thân thương, Gắn liền với cuộc sống của mỗi con người. 2. Tác giả tiếp tục định nghĩa và lí giải về Đất Nước để trả lời câu hỏi: Đất Nước là gì? Trong cảm nhận của Nguyễn Khoa Điềm, Đất Nước không có gì xa lạ. Đất Nước gắn với không gian sinh hoạt hằng ngày: Con đường đến trường, là dòng sông bến nước quê hương. Đất Nước là nơi kết tinh nên tình yêu đôi lứa. Nhìn ở không gian xa hơn thì D (ất Nước là rừng vàng biển bạc. Đất là nơi "con chim phượng hoàng bay về hòn bạc". Nước là nơi "con cá ngư ông móng nước biển khơi". Để định nghĩa, lí giải Đất Nước là gì, tác giả đã dùng nghệ thuật chia tách hai từ Đất Nước thành hai thành tố là Đất và Nước. Đây cũng là một cái nhìn mới mẻ và trẻ trung của tác giả về Đất Nước. Đất Nước là không gian thiêng liêng trong tâm thức mỗi người. Nó là cội nguồn cao quý của dân tộc Việt, đó là truyền thuyết "Con rồng cháu tiên". Đất Nước là mạch ngầm nối bao thế hệ. Mỗi thế hệ đi qua kế thừa truyền thống đánh giặc và xây dựng Đất Nước của người đi trước. Vậy nên các thế hệ ngày nay phải thành kính và biết ơn. "Hằng năm ăn đâu làm đâu/ Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ". Đất Nước có trong mỗi con người, mỗi một sự sống cá nhân đều là sự sống của Đất Nước. Từ đó tác giả đi đến nhắn nhủ và kêu gọi sự đoàn kết làm nên sức mạnh để Đất Nước còn tiến xa. Đoạn thơ: Mai này con ta lớn lên Con sẽ mang đất nước đi xa Đến những tháng ngày mơ mộng. thể hiện niềm tin vào tương lai tất thắng của Đất Nước. Những vần thơ rực lửa đucợ viết torng những năm kháng chiến chống Mĩ ác liệt, sự sống và cái chết cận kề nhưng Nguyễn Khoa Điềm vẫn vững tin vào tương lai ngày mai của Đất Nước. Từ đó cho thấy được niềm tin lạc quan và tinh thần bất khuất, kiên cường của những on người Việt Nam trong cuộc sống kháng chiến chống Mĩ. Đoạn thơ: Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình Phải biết gắn bó san sẻ Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở Làm nên Đất Nước muôn đời.. là lời nhắn nhủ thiết tha như nhác nhở chính bản thân mình về ý thức trách nhiệm đối với quê hương, đất nước. Bởi vì cuộc đời của mỗi con người đều được thừa hưởng những di sản văn hóa tinh thần, vật chất của Đất Nước. Vì thế mà thế hệ trẻ phải biết yêu thương, chia sẽ, hy sinh và hiến dâng cuộc đời mình cho Đất Nước. Mỗi một cá nhân, đều phản chiếu hình ảnh của quê hương Đất Nước, vì thế mỗi người phải có trách nhiệm sống cho xứng đáng với quê hương, đất nước. 3. Tư tưởng Đất Nước của nhân dân. Lý giải cho câu hỏi Đất Nước do ai làm ra? Đoạn thơ: Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại Chín mươi chín con voi góp mình dựng Đất tổ Hùng Vương Những con rồng nằm im góp dòng sông xanh thẳm Người học trò nghèo giúp cho Đất Nước mình núi Bút, non Nghiên. Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha Ôi Đất Nước sau bốn ngàn năm đi đâu ta cũng thấy Những cuộc đời đã hóa núi sông ta.. tiếp tục triển khai trên ba bình diện. Một là chiều dài lịch sử, hai là chiều rộng không gian địa lý, ba là bề sau văn hóa dân tộc. Trả lời cho câu hỏi "Đất Nước do ai làm ra?" Khi nhìn về những thắng cảnh của Đất Nước, tác giả phát hiện mỗi thắng cảnh đều gắn với số phận của nhân dân. Nhân dân ghi dấu ấn tâm hồn của mình trên từng ngọn núi, dòng sông. Mỗi thắng cảnh là một kết tinh tâm hồn, số phận của nhân dân từ những truyền thống đạo lý tốt đẹp như nhân nghĩa thủy chung, truyền thống đánh giặc giữ nước, tinh thần bất khuất đến tinh thần hiếu học. Tất cả đã in dấu ấn trên những không gian địa lý của Đất Nước. Mỗi một không gian địa lý đều mang một hồn thiêng sông núi. Cảm xúc mới mẻ khi nhìn về lịch sử đất nước. Tác giả không liệt kê tên tuổi của các anh hùng và các triều đại vang danh trong sử sách bởi vì Đất Nước là nơi bởi nhân dân: Họ chính là những con người bình dị, yêu nước căm thù giặc, có ý thức nghĩa vụ đối với Đất Nước. Vai trò lớn lao của nhân dân: Có biết bao người con gái, con trai Trong bốn ngàn lớp người giống ta lứa tuổi Họ đã sống và chết Giản dị và bình tâm Không ai nhớ mặt đặt tên Nhưng họ đã làm ra Đất Nước Những người kiến tạo, bảo tồn những giá trị văn hóa, tinh thần, vật chất. Gìn giữ Đất Nước chống ngoại xâm, mở mang bờ cõi. Tác giả đã chọn ba câu ca dao nói đến phẩm chất con người Việt Nam: Giàu tình cảm Coi trọng nghĩa tình Kiên cường bất khuất Tư tưởng Đất Nước của nhân dân, của ca dao thần thoại là một khẳng định có được từ những khái quát giản dị nhưng đầy tính nhân văn. Nó còn là một chân lí, chân lí đã đucợ nhận thức trong suốt quá trình phát triển lâu dài của lịch sữ nhưng chỉ đến văn hóa Việt Nam hiện đại thì nó mới đạt đỉnh cao, mới cất lên thần những tuyên ngôn dõng dạc và vang đậm sâu xa. 4. Nghệ thuật Làm nên thành công của đoạn trích Đất Nước ngoài sự độc đáo, phóng túng của thể thơ tự do còn phải kể đến tài năng xuất sắc của Nguyễn Khoan Điềm trong việc tiếp thu và sử dụng những chất liệu của văn học dân gian. Bài thơ có một sự kết hợp hài hòa và nhuần nhuyễn giữa hình thức trữ tình chính chị với các chất liệu từ ca dao, cổ tích, huyền thoại khiến cho đoạn thơ mang đậm màu sắc nhân gian. Sử dụng nhiều hình ảnh giàu sức gợi cảm gợi được chiều sâu của không gian, thời gian của lịch sử và văn hóa gắn với những thăng trầm của dân tộc. Giọng điệu chung của bài thơ là giọng tâm tình, tha thiết, trầm ấm, trang nghiêm. 5. Nội dung Sử vận dụng đầy sáng tạo, hình thức thơ trữ tình - chính trị, đoạn trích Đất Nước đã quy tụ mọi cảm nhận, mọi cái nhìn, quy tụ vốn luyến sách vở cũng như trãi nghiệm cá nhân của người nghệ sĩ để làm nên một tuyên ngôn về tư tưởng "Đất Nước của nhân dân".
