Nghệ thuật trào phúng sắc sảo của vũ Trọng Phụng trong Hạnh phúc của một tang gia

Vũ Trọng Phụng là một cây bút đa tài, ông tung hoành trên rất nhiều lĩnh vực, từ truyện ngắn, phê bình văn học, báo chí đến tiểu thuyết. Người đọc nhớ ông là ông vua phóng sự đất Bắc nhưng còn ấn tượng hơn bởi tên tuổi ông gắn liền với tiểu thuyết "Số đỏ". - tác phẩm thể hiện ngòi bút châm biếm sắc sảo của nhà văn. Đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" thể hiện rõ nghệ thuật này.

Đoạn trích có tựa đề ấn tượng và lạ lùng này chính là chương XV trong tiểu thuyết Số đỏ, đây là chương truyện được coi là một màn bi hài kịch đặc sắc nhất của tác phẩm. Ở đoạn trích này, cây bút tài năng Vũ Trọng Phụng đã thể hiện tài năng trào phúng bậc thầy, làm nổi bật lên sự phê phán mãnh liệt đối với xã hội thượng lưu tư sản vừa giả dối, tàn nhẫn lại hết sức lố lăng, bịp bợm.

Nghệ thuật trào phúng chính là bắt lấy trang đời sống hiện thực những mâu thuân gây cười nhưng có ý nghĩa phê phán rồi phóng đại, tô đậm nó lên trước mắt độc giả để gây tiếng cười. Vũ Trọng Phụng đã nắm bắt rất nhanh nhạy, tinh tế và thổi vào nó một hơi thở trào phúng đặc sắc, thông min, hóm hỉnh.

Màu sắc trào phúng được thể hiện ngay ở nhan đề chương truyện: "Hạnh phúc của một tang gia". Cái nhan đề thật lạ đã mang một mâu thuẫn đầy hài hước: Cái chết của người thân lại có thể đem đến cho cả gia đình niềm hạnh phúc to lớn. Một nhan đề khó tin và đầy nghịch lý tới mức người ta có thể nghĩ rằng tác giả đã bịa ra một cách ác ý khi kết hợp hai điều đối lập ấy. Nhưng đáng tiếc đó không phải là ác ý mà là một sự thât, một sự thật đau lòng mà nhà văn muốn mổ xẻ ra để mọi người được nhìn tận mắt. Sự thật ấy không xa lạ khi xảy ra ngay trong chính một gia đình đầy thanh thế, trong xã hội thực dân phong kiến lúc bấy giờ: Gia đình cụ cố Hồng.

Mọi mâu thuẫn trào phúng bắt đầu được khai thác xung quanh đại gia đình ấy mà nguyên do trước nhất từ cái chết của cụ cố Tổ. Vũ Trọng Phụng đã lấy cái chết của cụ cố Tổ để tạo nên một tình huống mâu thuẫn trào phúng để từ cái chết này, bao nhiêu mâu thuẫn lớn nhỏ được phơi bày và thêm vào đó là sự xuất hiện của hàng loạt các chân dung trào phúng được tô đậm. Mọi sự bắt đầu từ sự ra đi của cụ cố Tổ. Ông già ấy là cha, là ông của một gia đình đông đảo và "đáng kính" trong xã hội tư sản ở Hà Nội. Cả gia đình ấy đã "nhao lên mỗi người một cách", nhưng "nhao lên" không phải vì đau khổ mà vì.. hạnh phúc. Câu văn tưởng chừng chỉ đơn giản như một lời lẽ đời ấy nhưng dưới bàn tay nhà văn họ Vũ nó lại thâu tóm được một thứ "nhân tình thế thái" hơi đặc biệt với nhiều người trong chúng ta nhưng lại quá bình thường trong xã hôi "nửa Tây nửa Ta" mà VTP gọi là "xã hội chó đểu". Niềm vui lớn nhất và cũng là chung nhất của gia đình bất hiếu ấy là "cái gia tài to lớn kia thế là được phép chia cho mọi người: Con vs cháu, trai và gái, dâu và rể.". "Người ta chờ mãi cái phút tắt thở của cụ cố Tổ là vì thế."

Vui chung có mà vui riêng cũng có. Mỗi người có một niêm hứng khởi riêng, mang nhiều sắc thái rất phong phú và đa dạng. Xin được bắt đầu từ con người có địa vị được trọng vọng nhất hiện thời: Cụ cố Hồng. Một cụ cố mới có 50 tuổi nhưng chỉ mơ được gọi là cụ cố, ông ta đang mơ màng sung sướng nghĩ đến lúc mặc đồ xô gai, chống gậy, lụ khụ vừa khóc mếu đi giữa phố đông để người thiên hạ phải trầm trồ. "Úi kìa! Con giai nhớn đã già đến thế kia kìa! Thật là hài hước! Cái tình phụ tử như núi Thái Sơn thiêng liêng là thế nay được đem ra phô diễn trước thiên hạ dưới một màn kịch giả dối. Và cũng trong lúc tang gia bối rối ấy ông ta còn sung sướng vì đã nói được 1872 lần câu" "Biết rồi.. Khổ lắm.. Nói mãi..", "'biết" nhiều quá tới nỗi chả biết gì hết cả.

Ông Văn Minh, cháu đích tôn của người quá cố lại vui một niềm vui khác. Lễ tang cũng là dịp để lăng-xê những bộ trang phục táo bạo nhất của tiệm may Âu hóa. Nhungwx bộ trang phục dược đánh giá là sẽ ban cho "những ai đang đau đớn vì kẻ chết cũng được hưởng một chút sung sướng ở đời.". Kế đến bà Văn Minh thì cũng sung sướng theo cách của một người phụ nữ tân thời. Bà ta nhận ra từ cái chết của ông nội chồng là một dịp may hiếm có để trưng diện những bộ trang phục tân thời.

Chưa kết thúc danh sách ấy vì còn có cậu Tú Tân. Kẻ bất tài này sướng điên người vì được dùng cái máy ảnh mãi chưa có dịp dùng. Cậu ta chạy lăng xăng bắt mọi người đứng thế này, bắt mõi người đứng thế kia để tạo ra các tác phẩm trên nắp quan tài những người đã khuất. Phán mọc sừng vì sung sướng không ngờ cái sừng vô hình trên đầu mình đáng giá những hai nghìn bạc.

Tâm địa của đám con cháu ấy kinh tởm không sao kể xiết nhưng chưa dừng ở đó, VTP còn đẩy mâu thuẫn lên một tầng nữa khi để cho những kẻ ấy đóng nốt màn kịch hiếu thảo trong đám ma to chưa từng thấy. Dưới con mắt của VTP, lũ giả dói không chỉ bao gồm những kẻ trong gia đình người quá cố mà là toàn xã hội. Bắt đầu là hai nhà đại diện cho bộ máy chính quyền: Thầy Minđơ và Mintoa. Hai con người này đang "buồn rầu như nhà buôn vỡ nợ" vì chẳng có việc gì làm nay được thuê đến trông coi, giữ gìn trật tự cho đám ma thì thực là sung sướng. Thật trớ trêu khi người ta còn phải lo kìm bớt sự huyên náo trong một đám ma. Phải chăng những kẻ đưa ma vô tư đến nỗi họ quên mất mình đang làm gì? Tiếp theo đến là những vị tai to mặt lớn, tinh hoa của giới thượng lưu. Nhưng con người này đi dự đám tang chỉ cốt để khoa đủ loại huy chương Bắc Đẩu vạn tượng bội tinh, Nam Long bội tinh.. và trên mép, trên cằm họ đủ thứ râu "hoặc dài hoặc ngắn, hoặc đen hoặc hung hung, hoặc lún phún la tha, hoặc rầm rậm loăn quăn". Và sự cảm động của họ không phải bởi tiếng kèn đua ma não lòng bi ai mà vì được làn da trắng thập thò sau bộ cánh "Ngây thơ" của Tuyết làm cho cảm động. Hôm nay Tuyết chọn bộ Ngây thơ nửa kín nửa hở để muốn chứng minh cho thiên hạ thấy mình vẫn chưa mất giá như lời họ vẫn đồn đại. Và hôm nay Tuyết cũng buồn, một vẻ buồn "lãng mạn", không phải vì ông chết mà vì Tuyết đã đưa mắt nhìn khắp lượt mà vẫn không thấy "bạn giai" đâu cả- đó là Xuân Tóc Đỏ.

Đám ma được tổ chức rất to, rất long trọng, danh giá, thật là một đám ma gương mẫu. Người ta đã lợi dụng đám ma đến mức cao nhất để khoe giàu, khoe sang, khoe lòng hiếu thảo giả vờ của mình. Đám to đến nỗi cả hàng phố đi ra nhốn nháo cả lên, khen đám to. Đám ma được phối hợp "cả lối ta, tân, tây", có con lợn to đi lọng, có kiệu bát cống, kèn ta, kèn tây bú dích.. Tác giả cũng đã phải thốt lên những lời mai mỉa: Thật là một đám ma to đến nỗi làm cho người trong quan tài phải mỉm cười, nếu không cũng phải gật gù cái đầu. Có kèn ta, tây, tàu đông vui như đám hội. Những âm thanh làm đám ma càng thêm phần nhộn nhịp và lại càng khoe ra sự vô văn hóa của gia đình cụ cố Hồng.

Chưa dừng lại ở đó, người ta cảm thấy rung động cực điểm khi có sự xuất hiện của hai tên đại bịp bợm: Xuân tóc đỏ và sư cụ Tăng Phú với sáu chiếc xe kéo và hai vòng hoa đồ sộ làm cho đám ma thêm phần long trọng. Đến ngay cả con người lương thiện nhất trong gia đình hư hỏng ấy là cụ cố Hồn, cụ hớt hải lên mà rằng "ấy, thiếu hai món ấy thị không được to.". Những người đưa đám cũng thật đông. "Đám cứ đi" điệp khúc ấy được nhắc đến mây lần để nhắc chúng ta rằng đấm ma thật là to, thật là đông, thiên hạ tha hồ mà chiêm ngưỡng để thấy sự to tát của nó. Nhưng kì thực trong đám người đông đảo ấy không có ai thực sự là người đi đưa đám. Tất cả mọi người, già cũng như trẻ, đàn ông cũng như đàn bà ai cũng giữ một vẻ mặt nghiêm chỉnh, ai cũng đang nói đến một điều gì đó nhưng là vệ đứa trẻ bụ bẫm nhà ai đó, về "cái tủ mới mua", "cái áo mới sắm", "trai thanh gái lịch thì chim nhau, hẹn hò nhau.".. không có ai nói đến người đã mất. Tất cả đều kajg một vẻ mặt buồn râu của những người đã đi đưa mà nhưng thật giả dối và nhẫn tâm. Đám cứ đi nghĩa là sự giả dối tàn nhẫn ấy cứ kéo dài xa mãi. Đến lúc đám không đi nữa mà dừng lại hạ huyệt thì Vũ Trọng Phụng còn đem đến ho người đọc hai chi tiết đặc sắc nữa. Đó là cậu Tú Tân bắt bẻ mọi người làm từng động tác, những tư thế buồn đau để cậu chụp ảnh. Mỗi người một góc máy, hok "nhảy cả lên những ngôi một khác" để kiếm cho được góc chụp đẹp. Tính chất đóng kịch của đám ma đến đây không cần che đậy nữa. Và ấn tượng thứ hai là từ kịch sĩ tài ba Phán mọc sừng. Ông ta thật đau lòng với những tiếng khóc quái gở "Hứt.. hứt.. hứt". Ông ta khóc tới mức oằn người đi tưởng chừng như đứt ruột đứt gan nhưng vaanc đủ tỉnh táo và lạn lùng dúi gọn vào tay Xuân năm đồng vì gã đã có công gọi ông là ông chồng mọc sừng, cái đã đem lại cho ông ta hài ngàn bạc và cũng như để came ơn kẻ đã gián tiếp gây ra cái chết của cụ cố Tổ. Phán mọc sừng đã là kẻ giả dối tài năng khép lại bức tranh về xã hội giả dối ấy trong chương cuyện nhưng lại gieo nhiều suy tư cay đắng trong lòng bạn đọc.

Tài năng châm biếm sắc dảo của Vũ Trọng Phụng còn được thể hiện trong giọng điệu mỉa mai, chua chát "quả thực là một đám ma to khiến người trong quan tài cũng phải mỉm cười sung sướng hay nếu không cũng gật gù cái đầu." Với ngôn ngữ châm chọ hài hước và thái độ coi khinh, phản ứng gay gắt trước sự lố lăng, vô văn hóa những tấm trà đạo nên các giá trị thiêng lương đặc biệt và cụ thể ở đây là chữ "hiếu". Giọng văn mỉa mai châm biếm cùng cách sử dụng hình ảnh từ ngữ đối lập nói ngược "hạnh phúc một tang gia" đã không che giấu những cảm nhận đầy chua xót, căm phẫn với xã hội mà ông gọi là "khốn nạn", "chó đểu". Nghệ thuật trào phúng đã được Vũ Trọng Phụng dùng đắc đạo trong việc thể hiện nhân tình thế thái đen bạc, sự giả dối nhẫn tâm của người đời.

Đoạn trích tiêu biểu cho ngòi bút châm biếm tài năng của Vũ Trọng Phụng, đó đã là thành công lớn nhất trong rất nhiều đóng góp không mệt mỏi của ông cho nền văn học nước nhà cho dù cơ hội của ông được cống hiến là không dài. Tài năng, hóm hỉnh nhưng mang chút bất hạnh: Tất cả làm nên một Vũ Trọng Phụng và "Sổ đỏ" "không thể nào quên.

Nguồn:

​