Cảm nhận, phân tích bài thơ Mùa xuân nho nhỏ của nhà thơ Thanh Hải

Thanh Hải là nhà thơ tiêu biểu cho nền thơ ca cách mạng miền Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Thôi Thanh Hải ngôn ngữ trong sáng, chân chất, giản dị xong đầy cảm hứng trữ tình, ông thường đề cập đến những vấn đề thời sự nóng bỏng, sự sống còn của đất nước. Tác phẩm được người đọc vô cùng coi trọng sau khi ông từ giã cõi đời đó chính là bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ". Bài thơ là tiếng lòng tha thiết, yêu mến, gắn bó với quê hương, đất nước, với cuộc đời, thể hiện ước nguyện chân thành, tha thiết của nhà thơ, được cống hiến cho đất nước, ơ một mùa xuân nhỏ bé của mình vào mùa xuân lớn của dân tộc.

(Trích thơ)​

Bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" sáng tác tháng 11 năm 1980, khi tác giả đang nằm trên giường bệnh, khi nhà thơ sắp từ giã cõi đời, đang khao khát sự sống và ham sống mãnh liệt, chính điều đó đã tạo nên một mùa xuân nho nhỏ tràn đầy tình yêu cuộc sống và trở thành một khúc ca xuân. Bài thơ là tiếng lòng tha thiết, yêu mến, gắn bó với quê hương đất nước, cuộc đời, thể hiện ước nguyện được sống cống hiến cho đất nước góp một phần công sức nhỏ bé của mình cho đất nước.

Trước hết, ở khổ thơ thứ nhất là cảm xúc của nhà thơ trước vẻ đẹp mùa xuân thiên nhiên, đất trời. Đó là bức tranh thiên nhiên mùa xuân tươi đẹp, thơ mộng, tràn đầy sức sống, mang đậm nét đặc trưng xứ Huế.

"Mọc giữa dòng sông xanh

Một bông hoa tím biếc

Ơi con chim chiền chiện

Hót chi mà vang trời."​

Bức tranh thiên nhiên mùa xuân được khắc họa qua hình ảnh: "Dòng sông xanh, bông hoa tím biếc, âm thanh của tiếng chim chiền chiện hót vang trời". Chỉ bằng vài nét chấm phá tài hoa, Tác giả đã vẽ ra trước mắt người đọc một không gian phóng khoáng, dịu dàng, tươi mát với không gian mênh mông của dòng sông, sắc xanh của trời, sắc tím của hoa, một xuân của xứ Huế không có màu đỏ thắm của hoa đào, không có màu vàng rực rở của hoa mai mà là một tím của bông hoa lục bình. Đó chính là mùa xuân tươi đẹp và thơ mộng của xứ Huế, đứng trước không gian mùa xuân ấy nhà thơ tràn đầy cảm xúc. Tác giả đã sử dụng phép đảo ngữ đưa động từ "mọc" lên đầu câu thơ nhằm nhấn mạnh khắc họa sự khỏe khoắn, sự vươn lên, trỗi dậy đầy sức sống căng tràn của bông hoa, của thiên nhiên mùa xuân. Cách sử dụng thán từ "ơi" cùng với câu hỏi tu từ "hót chi mà vang trời" vừa mang chất giọng ngọt ngào, dịu dàng, trìu mến của người Huế, vừa mang sắc thái cảm xúc như một lời "trách yêu" đồng thời biểu lộ niềm vui, say sưa, say mê ngây ngất của tác giả trước vẻ đẹp thiên nhiên rất riêng của đất trời xứ Huế lúc vào xuân.

Bức tranh thiên nhiên mùa xuân không chỉ được cảm nhận bằng thị giác, thính giác mà tác giả còn cảm nhận bằng trí tưởng tượng phong phú-cả tâm hồn của nhà thơ.

"Từng giọt long lanh rơi

Tôi đưa tay tôi hứng".​

Từ "giọt" gợi cho người đọc nhiều liên tưởng, có thể hiểu là giọt sương, giọt mưa mùa xuân vào buổi sớm rồi xuống từng nhành cây kẽ lá. "Giọt" có thể hiểu đây là âm thanh của tiếng chim. Nếu hiểu là giọt âm thanh của tiếng chim chiền chiện thì câu thơ sử dụng nghệ thuật ẩn dụ chuyển đổi cảm giác, từ thị giác đến xúc giác. Tiếng chim chiền chiện hót vang trời nhưng không tan biến vào không trung, nó như ngưng đọng lại thành từng giọt (có hình khối) có màu sắc, ánh sáng (long lanh) mà nhà thơ có thể hứng được. Đặc biệt là hình ảnh "đưa tay hứng" diễn tả niềm say sưa, ngây ngất của tâm hồn nghệ sĩ trước cảnh thiên nhiên tươi đẹp của mùa xuân, đồng thời thể hiện sự trân trọng, nâng niu, tình cảm trùm mến của Thanh Hải trước vẻ đẹp mùa xuân thiên nhiên đất trời.

Tôi cảm xúc mùa xuân thiên nhiên, đất trời, nhà thơ chuyển sang cảm xúc về mùa xuân đất nước, mùa xuân cách mạng.

"Mùa xuân người cầm súng

Lộc giắt đầy trên lưng

Mùa xuân người ra đồng

Lộc trải dài nương mạ".​

Các hình ảnh "người cầm súng, người ra đồng" là hình ảnh hoán dụ biểu tượng cho người lính và người nông dân-những con người đang thực hiện nhiệm vụ lớn lao chiến đấu để bảo vệ tổ quốc, lao động sản xuất để xây dựng đất nước. Đây là 2 nhiệm vụ trọng tâm của đất nước trong những năm 1980. Điệp ngữ "mùa xuân" được lặp lại hai lần nhấn mạnh sức sống mùa xuân, tràn trề trên các nẻo đường, đất nước và trào dâng rạo rực trong lòng người. Hình ảnh "lộc" mang nhiều ý nghĩa, nghĩa thực là chồi non, lá non của cây, lộc còn được hiểu theo nghĩa ẩn dụ là sức sống mùa xuân, thế vươn lên, sức phát triển của đất nước, qua đó giúp chúng ta có thể hình dung những người chiến sĩ và người nông dân họ đi đến đâu đều mang theo mùa xuân, màu xanh cũng như gieo niềm tin chiến thắng và vụ mùa bội thu đến đó.

"Tất cả như hối hả

Tất cả như xôn xao."​

Điệp ngữ "tất cả như" cùng với từ láy "hối hả, xôn xao" nhịp thơ nhanh, diễn đàn được không khí lên đường khẩn trương, rộn ràng, náo nức, niềm vui của con người khắp mọi miền tổ quốc, họ như đang chạy đua với thời gian để mang về mùa xuân tươi đẹp cho đất nước.

Kế tiếp đó là những cảm xúc của nhà thơ trước mùa xuân đất nước. Đó là niềm tự hào của tác giả về bề dày truyền thống lịch sử dân tộc:

"Đất nước bốn ngàn năm

Vất vả và gian lao

Đất nước như vì sao

Cứ đi lên phía trước."​

Điệp ngữ "đất nước" lặp lại hai lần, cách gieo vần "ao" ở cuối câu hai và ba đào tạo âm điệu hào hùng cho đoạn thơ. Hình ảnh "bốn ngàn năm" gợi cho người đọc niềm tự hào sâu sắc về lịch sử dựng nước và giữ nước của cha ông ta, đồng thời cũng nhắc nhở chúng ta để có được "mùa xuân" ngày hôm nay, dân tộc đã phải trải qua bốn ngàn năm xây dựng, vượt qua biết bao nhiêu khó khăn, thử thách để bảo vệ đất nước. Hình ảnh "vì sao" có sức gợi tả lớn, giúp ta liên tưởng ngôi sao trên mũ các chú bộ đội hay những ngôi sao vàng năm cánh trên lá cờ tổ quốc Việt Nam. Hình ảnh "đất nước như vì sao" là hình ảnh so sánh đẹp gợi lên sự phát triển và tỏa sáng lung linh của đất nước. Câu thơ "đất nước như vì sao" con thấy hiện niềm tự hào sâu sắc về sự trường tồn bất diệt của đất nước, đồng thời thể hiện niềm tin mãnh liệt của tác giả và tương lai tươi sáng của đất nước. Câu thơ "cứ đi lên phía trước" thể hiện ý chí chiến đấu, xây dựng đất nước giàu mạnh, văn minh, sánh vai với các cường quốc năm Châu.

Không những thế, đây còn là ước nguyện chân thành, tha thiết của tác giả. Đó là khát vọng được hòa nhập, được cống hiến phần tốt đẹp dù là nhỏ bé của mình cho đất nước:

"Ta làm con chim hót

Ta làm một cành hoa

Ta nhập vào hòa ca

Một nốt trầm xao xuyến."​

Cách thay đổi đại từ nhân xưng "ta" thay cho "tôi" ờ khổ một làm cho những cảm xúc ước nguyện riêng của tác giả trở thành ước nguyện chung của nhiều người. Điệp từ "ta làm" đang tạo sự nhịp nhàng, cân đối cho khổ thơ, đồng thời nhấn mạnh ước nguyện tha thiết, cháy bỏng và rất chân thành của nhà thơ. Nhà thơ muốn hóa thân thành con chim để đem tiếng hót, mang niềm vui đến cho cuộc đời. Tác giả muốn hóa thân thành một cành hoa để đem lại lượng hương sắc, tô đẹp cho cuộc đời. Ngoài ra, tác giả còn muốn hóa thân thành một nốt trầm trong bản hòa ca để làm xao xuyến, rung động lòng người. Cách sử dụng điệp từ "một" được lặp lại hai lần kết hợp với phép liệt kê: "Con chim, cành hoa, một nốt trầm" đã nhấn mạnh một ước nguyện khiêm nhường, giản dị, được cống hiến một phần tốt đẹp của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước. Đồng thời, tác giả muốn gửi đến bạn đọc một triết lý nhân sinh: Mỗi con người sống phải biết cống hiến cho đất nước như nhà thơ Tố Hữu đã viết:

"Nếu là con chim, chiếc lá

Con chim phải biết hót, chiếc lá phải xanh

Lẽ nào vay lại không trả

Sống là cho đi đâu chỉ nhận riêng mình."​

Khát vọng dâng hiến cháy bỏng đến trọn đời của nhà thơ thể hiện rất khiêm nhường, chân thành, giản dị.

"Một mùa xuân nho nhỏ

Lặng lẽ dâng cho đời

Dù là tuổi hai mươi

Dù là khi tóc bạc."​

Hình ảnh "một mùa xuân nho nhỏ" là hình ảnh ẩn dụ độc đáo chỉ cuộc đời đáng yêu, tươi đẹp như mùa xuân. Đồng thời là ước nguyện sống, cống hiến phần nhỏ bé nhưng đẹp đẽ, ý nghĩa nhất của tác giả. Từ láy "nho nhỏ" diễn tả tâm trạng sâu sắc chính xác khát vọng dâng hiến, bình dị, khiêm nhường, nhưng chất chứa bao sự cống hiến, nhưng đóng góp to lớn. Phép đảo ngữ đưa từ láy "lặng lẽ" lên đầu câu thơ, càng diễn tả sự cống hiến âm thầm, giản dị, khiêm nhường, không hề khoa trương của nhà thơ đối với cuộc đời. Đảo ngữ "dù là" kết hợp với phép hoán dụ "tuổi hai mươi-khi tóc bạc" sẽ tạo ước nguyện âm thầm, giản dị, luôn sống có ích cho cuộc đời, bất chấp thời gian, tuổi tác. Đặc biệt, khi nhà thơ sắp từ giã cuộc đời ông luôn khao khát được cống hiến hết mình. Điều đó thật đáng quý, đáng trân trọng biết bao.

Lòng tự hào của nhà thơ về quê hương, đất nước qua các làn điệu dân ca xứ Huế.

"Mùa xuân-ta xin hát

Câu Nam ai, Nam Bình

Nước non ngàn dặm mình

Nước non ngàn dặm tình

Nhịp phách tiền đất Huế"​

Nhà thơ đã khép lại những giai điệu mùa xuân qua các giai điệu của những câu hát, làn điệu "Nam ai, Nam Bình" là hai làn điệu dân ca nổi tiếng xứ Huế. Trong cảm xúc dạt dào mãnh liệt của tác giả trước mùa xuân. Mặc dù đang nằm trên giường bệnh tác giả vẫn muốn hát lên làn điệu dân ca, ca ngợi quê hương. Điệu "Nam ai" là điệu buồn hơn còn điệu "Nam Bình" dịu dàng, trìu mến, hay là liệu đó đã tạo nên sự hòa quyện với nhau. Đặc biệt là 2 câu thơ cuối:

"Nước non ngàn dặm mình

Nước non ngàn dặm tình."​

Có cấu trúc song hành, tạo nên giọng thơ tha thiết trở thành điệp khúc mùa xuân. Đồng thời diễn tả tình yêu tha thiết, gắn bó máu thịt với quê hương, lòng lạc quan, niềm tin yêu cuộc sống của nhà thờ.

Với thể thơ năm chữ, giọng thơ trong sáng, tha thiết, nhiều hình ảnh thờ đẹp, giản dị, gợi tả kết hợp với nhiều biện pháp tu từ đặc sắc. Bài thơ "Mùa xuân nho nhỏ" không chỉ bày tỏ cảm xúc Nhà thơ trước mùa xuân đất nước, phát vọng đẹp đẽ của nhà thơ mà còn để cập đến vấn đề nhân sinh, lẽ sống, ý nghĩa của mỗi cá nhân.

Mùa xuân nho nhỏ khép lại nhưng sắc tím của bông hoa, âm thanh vang vọng của tiếng chim chiền chiện và cả lời nguyện ước tha thiết của nhà thơ Thanh Hải vẫn cứ vấn vương không thôi trong tâm hồn người đọc. Mùa xuân nho nhỏ mang người đọc đến biết bao cảm xúc đặc biệt, đó là cái hào hứng, hạnh phúc khi đón nhận những thanh sắc, sự sống đẹp đẽ đang bừng nở của mùa xuân, mang đến niềm tin tất thắng vào công cuộc đấu tranh, xây dựng của đất nước và cảm động hơn cả, xúc động hơn cả đó chính là nguyện ước chân thành của nhà thơ Thanh Hải, mong muốn dâng hiến mùa xuân nhỏ của bản thân để làm nên mùa xuân lớn của đất nước.