★Thành phố Mỹ Tho (tỉnh Tiền Giang) ★ Từ gốc Khơ me, Mỹ Tho là phiên âm của "mi so" trong cụm "srock mé sa mi so", nghĩa là "xứ có người con gái nước da trắng". Đại khái thì nói con gái xứ này đẹp đó. (Theo Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố, "Khảo về tiếng ta", 1943) ★Bến Tre★ Dân gian thường nói vui, Bến Tre là xứ dừa sao không gọi Bến Dừa mà gọi là Bến Tre. Thật ra, "Tre" trong Bến Tre không phải là cây tre mà có nghĩa là "cá". Ban đầu, người Khmer gọi Bến Tre là Srok Trey (đọc là Sóc Tre). Trong đó: - Srok nghĩa là xóm, làng (trong Sóc Trăng, Sóc Bom Bo). - Trey (cũng phiên âm thành Treay) nghĩa là cá. Srok Trey có nghĩa là Xóm/Làng Cá. Một số tài liệu lý giải rằng do vùng này nhiều cá nên có nhiều ghe (*) chài lưới, mà có ghe thì phải có bến, thành thử Sóc Tre dần dần biến thành Bến Tre (xóm cá biến thành bến cá). Nói túm lại thì "Tre" trong Bến Tre là "cá" nha mọi người. (*) ghe tức thuyền, cũng là một từ Việt gốc Khmer. ★Bạc Liêu★ Chừng hơn chục năm trước, bài hát "Bạc Liêu Hoài Cổ" của nhạc sĩ Thanh Sơn do nghệ sĩ Ngọc Sơn thể hiện rất thịnh hành ở miệt vườn Nam Bộ. Trong bài hát có câu này: "Dân gian ca rằng, Bạc Liêu là xứ cơ cầu, dưới sông cá chốt trên bờ Triều Châu". Đây là câu hát lấy ý từ ca dao. Có nhiều người, nhất là mấy em nhỏ, không biết "trên bờ Triều Châu" là gì, đã đổi lời thành "trên bờ nhiều trâu" đặng đối với cá chốt (*). Thật ra, từ đúng là Triều Châu là cái tên Bạc Liêu (có lẽ) cũng xuất phát từ tiếng Triều Châu - tức tiếng của người Triều Châu, một nhóm người Hoa kiều di dân đến khu vực này. "Bạc Liêu", đọc giọng Triều Châu là "Pô Léo", tiếng Hán hiện đại viết là 薄寮, và âm Hán Việt hiện đại đọc là "Bạc Liêu". Trong đó: - Bạc là nhỏ bé, ít ỏi, mỏng manh, cằn cỗi; - Liêu cũng là nhỏ, như nhà nhỏ, quán nhỏ. Chữ "liêu" này chính là căn nguyên của chữ "lều" (lều tranh vách đất) trong tiếng Việt. Trong cách nói của người Triều Châu, "Bạc Liêu" có nghĩa là xóm nghèo làm nghề chài lưới (Bạc Liêu nằm ven biển nên thịnh nghề đi biển). Trong sách "Bạc Liêu - Thế và Lực trong thế kỷ 21" có viết, khi thực dân Pháp vào Việt Nam, họ dùng chữ "Pô Léo" của tiếng Triều Châu để gọi Bạc Liêu là Phêcheri-chaume có nghĩa là "đánh cá và cỏ tranh". Song song cách lý giải trên, cũng có ý kiến cho là "Pô" là "bót, đồn", còn "Liêu" có nghĩa là "Lào" (Ai Lao) theo tiếng Khmer, vì trước khi người Hoa kiều đến, nơi đây có một đồn binh của người Lào. Mà cũng có ý kiến cho rằng tên gọi "Bạc Liêu" xuất phát từ tiếng Khmer là "Po Loenh", nghĩa là cây đa cao. (Đừng hỏi tụi mình "cây đa cao" là cây gì, tụi mình có thử tìm hiểu nhưng không biết, tụi mình chỉ biết Quận 1 Tp. HCM có phường Đa Kao thôi, mà "Kao" chứ không phải "cao" nữa) Nói chung, cách giải thích Bạc Liêu xuất phát từ tiếng Triều Châu khá là hợp lý, dù nghĩa của nó thì hơi không hay một tẹo. Nhưng mà, ở miệt Đồng Bằng Sông Cửu Long, địa danh thường không mang nghĩa xa hoa gì cả, rất giản dị và thường phản ánh đúng hiện thực vùng đất đó (kiểu "Bến Tre" vốn là "xóm cá" như tụi mình đã nói ở bài trước). (*) Cá chốt: Một giống cá phổ biến ở lưu vực sông Cửu Long (hình như từ Huế đổ ra Bắc kêu là cá ngạnh). Cá chốt Bạc Liêu được đánh giá là ngon nhất so với mọi vùng miền vì thịt ngọt mà chắc. Chữ "chốt" trong cá chốt bắt nguồn từ tiếng Khmer là "kanchos", "cá chốt" tiếng Khmer là "trey kanchos". ★Sài Gòn★ Hồi bữa có bạn kêu tụi mình làm địa danh Sài Gòn làm tụi mình có chút hoang mang nhẹ. Nhớ lúc tụi mình học đại học, trong môn Lịch sử báo chí Việt Nam, cô giáo có giảng qua về lịch sử cái tên Sài Gòn (do Sài Gòn là cái nôi của báo chí nước mình ấy mà). Thế nhưng, tụi mình chả nhớ cái tên này từ đâu ra, chỉ nhớ Sài Gòn từng có một cái tên là "Sài Côn" - có một quyển sách tựa là "Sài Côn cố sự" của tác giả Bằng Giang. Sở dĩ tụi mình không nhớ nổi nguồn gốc cái tên Sài Gòn cũng có lý do, là bởi có rất nhiều giả thuyết xoay quanh cái tên này mà các nhà nghiên cứu vẫn còn tranh luận về nguồn gốc và ý nghĩa. Mấy nhà nghiên cứu còn tranh luận thì nói gì tới nhúm người học thiển như tụi mình. Mừng một cái là, cách đây mấy hôm, tụi mình được tặng quyển "Địa danh học Việt Nam" của PGS. Lê Trung Hoa. Trong quyển sách này, thầy Lê Trung Hoa có làm hẳn một phụ lục riêng về cái tên Sài Gòn, tập hợp năm giả thuyết về nguồn gốc hai tiếng Sài Gòn. Trong năm thuyết này có một thuyết mà thầy Lê Trung Hoa cho là có cơ sở nhất, tụi mình mạn phép dẫn ra đây để mọi người tham khảo nha. "Sài Gòn", từ gốc Khmer, viết là "Prey Nokor" (mà xưa hơn nữa là Brai Nagara), nghĩa là "thị trấn trong rừng". Sài Gòn bây giờ thì không có rừng, nhưng hồi trước giữa vùng Chợ Lớn (Sài Gòn bao gồm cả vùng Chợ Lớn) thì có một thị trấn nằm giữa rừng thật. Còn tại sao "Prey Nokor" (hoặc "Brai Nagara") biến đổi thành "Sài Gòn" thì là một câu chuyện khá dài dòng của ngôn ngữ. Để hiểu được, chúng ta cần lưu ý mấy điểm thế này: - Một là, "Prey" và "Brai" là hai cách phiên âm của một từ Khmer (tụi mình chịu không viết được chữ Khmer) có nghĩa là "Rừng". Còn "Nagara" là một từ tiếng Phạn nghĩa là "Thị trấn", người Khmer mượn và nói thành "Nokor". - Hai là, tại sao "Nagara" lại biến thành "Nokor"? Trong ngôn ngữ, mối quan hệ giữa "a" và "ô" cũng như "g" và "k" là có thật, kiểu "mả - mồ/mộ", "cẩm - gấm". Âm tiết "Nokor" này cũng giải thích cho cái từ "Côn" trong "Sài Côn" đã nhắc ở trên. - Ba là, "Prey/Brai Nokor" trước khi biến thành "Sài Gòn" thì biến thành "Rai Gon". Tiếng Việt thường có hiện tượng "rụng" bớt một âm trước tổ hợp phụ âm, kiểu người Pháp nói "drap", người Việt nói tấm "ra" (trải giường) - rụng mất phụ âm "d". Tiếp tục, tiếng Việt lại còn thường đánh rớt âm tiết đứng giữa trong địa danh ba âm tiết, kiểu "Cầu Xóm Kiệu" bị rớt âm tiết "Xóm" còn "Cầu Kiệu", "Sông Ông Đốc" bị rớt âm tiết "Ông" còn "Sông Đốc" (Cà Mau). Đó là lý do âm tiết "No" trong "Nokor" bị lượt mất, biến "Prey/Brai Nokor" thành "Rai Gon". - Bốn là, từ "Rai Gon" ra "Sài Gòn" thế nào? Tiếng Việt có hiện tượng biến "r" ra "s" thật, kiểu "rắp - sắp", "rầu - sầu", "rờ - sờ".. Với cả, tiếng Việt còn có chuyện thanh ngang bị biến thành thanh huyền, như "Tra-peng" thành "Trà Vinh", "Kanchoeu" thành "Cần Giờ". Thôi đi một vòng lớn như vậy túm lại là mình (tạm) tin "Sài Gòn" là "Thị trấn trong rừng" đi mọi người, cho nó lãng mạn chứ giải thích chữ nghĩa mỏi não xỉu. ★Cà Mau★ "Cà Mau" là từ gốc Khmer, phiên âm tiếng Khmer là "Tưk Khmâu", trong đó: - "Tưk" là "nước"; - "Khmâu" là "đen" "Tưk Khmâu" nghĩa là "nước đen". Từ này khi Việt hóa "Kh" biến thành "Cà", còn "Mâu" biến thành "Mau", âm tiết "Tưk" thì bị rụng rơi mất. Sở dĩ nước ở vùng này đen là vì lá mục của các cây như tràm, dừa nước.. làm nước tối màu. Không liên quan nhưng nhắc tới Cà Mau tụi mình lại nhớ bài "Mũi Cà Mau" của Xuân Diệu. "Tổ quốc tôi như một con tàu; Mũi thuyền ta đó - mũi Cà Mau". Sở dĩ nhớ 2 câu này là do tụi mình không thể hiểu nổi tại sao Xuân Diệu câu trên thì viết "một con tàu" mà câu dưới lại viết "mũi thuyền". Lẽ nào tụi mình nhớ nhầm? ★Đà Lạt★ "Đà lạt" là từ gốc Cơ Ho (cũng dùng Cờ Ho, Kơ Ho, K'Ho), trong đó: - "Đà" (cũng dùng là Đạ, Da, Dak) là "nước" hay "sông, suối"; - "Lạt" (cũng dùng là Lat, Lát, Lạch, M'lates) nghĩa là "rừng thưa", "đồi cỏ", rồi chuyển sang tên một nhóm người thuộc dân tộc Cơ Ho sống ở khu rừng thưa này. "Đà Lạt" nghĩa là "Dòng suối của người Lạt" hoặc là "nước của người Lạt". Nghe nói dòng suối này chính là dòng suối Cam Ly (mà ta hay biết tới là thác Cam Ly) hoặc là một phần của Cam Ly đó mọi người. ★Cần Thơ★ "Cần Thơ" là từ gốc Khmer, phiên âm tiếng Khmer là "Kìn Tho", cũng gọi là "cá lò tho", nghĩa là "Cá Sặt Rằn". Sở dĩ có tên gọi này là do ở đây sông rạch có nhiều cá này. Cũng có thuyết nói "Cần Thơ" là từ "Cầm Thi (giang)" hay "Cần Thơm" nói chệch là không có cơ sở. Và cũng như "Cần Thơ", các địa danh có chữ "Cần" như "Cần Đước", "Cần Giuộc", "Cần Giờ" đều là từ gốc Khmer. Có nhiều loại cá sặt, sặt rằn, sặt bướm, và người dân Tây Nam Bộ thường gọi chung hết là "cá sặt". Loại cá này thường nhỏ, mình dẹp, nhiều xương. Hồi nhỏ, mỗi lần đi học về giở gác-măng-giê ra lục cơm ăn, thấy nồi cá sặt kho khô là tụi mình (cụ thể là 2 đứa quê Tây Nam Bộ trong page) nước mắt ngắn dài vì ăn không ngon gì hết. Sau này lớn lên xa quê, muốn ăn cá sặt kho khô cũng không có mà ăn. Nói vậy chứ món "khô cá sặt" thì hơi bị đắt và được mấy ông nhậu thích lắm đó. Về chữ "sặt" trong "sặt rằn", tụi mình nhận thấy là hầu hết các trang mạng, kể cả Wikipedia đều viết là "sặc rằn", "cá sặc". Tụi mình không hiểu sao lại có sự nhầm lẫn phổ biến đến dường này. Lẽ nào mọi người nhầm với "sặc" là bị nghẹt hơi thình lình trong lúc ăn uống sao? Đành rằng dân gian vẫn thường truyền nhau câu đố vui: Tại sao con cá sặt tên là cá sặt? Tại vì nó ham ăn hốt uống nên bị sặc (người Nam Bộ phát âm "sặt" và "sặc" giống nhau). Nhưng đây chỉ là cách nói vui thôi chứ tên cá phải là "sặt". Đại Nam Quốc Âm Tự Vị của Huỳnh Tịnh Của giảng: "Sặt là loài cá đất bưng (bưng là vùng đất thấp ngập nước, đầy cỏ rác), dẹp mình mà nhỏ". ★Cái Răng★ Chuyện xưa tích cũ kể, hồi đầu thời khẩn hoang, có con quái thú (mà thường kể là con cá sấu) rất lớn dạt vào đây, răng của nó rất lớn, cắm vào miệng đất này nên đất này gọi là "Cái Răng". Chuyện này tương tự như chuyện mà bạn Trường Giang và Đan Nguyên nói ở post hôm qua. Tuy nhiên, đây là cách giải thích thuộc về "từ nguyên dân gian", tức là cách giải thích của dân gian về một tên gọi, một cách dùng từ, mà không có cơ sở khoa học ngôn ngữ. Vậy "Cái Răng" thật ra là gì? "Cái Răng" là từ gốc Khmer, trong đó "Cái" nghĩa là "Rạch", tức con sông nhỏ. Còn "Răng" là từ chữ "Kran", nghĩa là "cà ràng". Cà ràng là gì? Đây là một kiểu bếp lò của người Nam Bộ. Trong "Tự vị tiếng nói miền Nam", học giả Vương Hồng Sển miêu tả: "Cà ràng hình thù như con số 8 để nằm, một đầu là ba ông Táo lú đầu lên cao để đội nồi ơ siêu trách, còn một đầu kia nắn cái bụng chang bang dài dài vừa vặn với cây củi chụm, bụng này chứa được tro nhiều không rơi rớt ra ngoài, lại ấm cúng che kín gió, mau chín mau sôi." Đây là hình dạng cơ bản chứ cà ràng mỗi vùng tùy theo tình hình gió nước mà cà ràng khác nhau chút đỉnh, mục đích là để tránh gió tránh nước Vương Hồng Sển cũng cho biết, ngày trước, người Khmer "chuyên làm nồi đất và" karan "chất đầy mui ghe lớn rồi thả theo sông cái đến đậu ghe nơi chỗ này để bán, năm này qua năm nọ, chầy ngày người mình phát âm" karan "biến ra" Cái Răng "rồi trở nên địa danh thiệt thọ của chỗ này luôn". Theo thuyết này, "Cái Răng" là từ Kran, tức cà ràng. Nhưng xét ở góc độ ngôn ngữ, K- thường biến thành Cà (Crème >> Cà rem) chứ không biết thành "Cái". Các nhà ngôn ngữ cho rằng, "Cái" phải có nghĩa là sông rạch. Như "Cái Bè" (Tiền Giang) là rạch có nhiều vựa cau khô, trầu, cây đước.. chở bằng bè sang Campuchia bán, sau dần thành địa danh Cái Bè. Như vậy, "Cái Răng" nếu xét về lịch sử vùng đất và góc độ ngôn ngữ thì có nghĩa là "Rạch Cà Ràng". Không liên quan nhưng hồi trước thầy của tụi mình có kể một tạp chí du lịch tiếng Anh khi nhắc đến Cái Răng đã dịch thành "(The) Tooth". Nghiệt ngã quá! ★Tri Tôn★ Mọi người nghe hai tiếng "Tri Tôn" thấy có sang không? Giống như "hiểu biết tôn trọng" vậy. Cơ mà nghĩa gốc của nó thì bình dân lắm, giống như đại đa số địa danh của miền Tây Nam Bộ nói chung. "Tri Tôn" là từ gốc Khmer, phiên âm tiếng Khmer là "Sva Téanh" hay "Sva Tôn" mà thường đọc là Xà Tón, nghĩa là "khỉ níu kéo". Tương truyền xưa kia vùng này hoang dã, khỉ thường quấy rối, trêu chọc khách qua đường. Sở dĩ Xà Tón bị nói chệch thành Tri Tôn là do hiện tượng "mượn âm" của tiếng Việt. Thường thì, những từ ngữ trong ngôn ngữ khác khi được người Việt sử dụng mà có âm na ná tiếng Việt thì nó sẽ được gán cho cái "vỏ ngữ âm" của từ tiếng Việt. Ví dụ: Huyện "Kế Sách" (Sóc Trăng) vốn chẳng có nghĩa là mưu mô hay dự tính kế hoạch chính sách gì hết. "Kế Sách" là tiếng Khmer, phiên âm là "Ksach" nghĩa là "cát". Hay kiểu như khe suối "Bò Đái" ở Nam Đàn (Nghệ An). Vốn dĩ nó tên là "Bó Đảy", là từ gốc Tày Nùng, nghĩa là "nguồn nước có cây nứa tép", người Việt đã mượn âm để biến nó thành Bò Đái. Nói chung, "Tri Tôn" là một hiện tượng mượn âm, chứ không phải từ tiếng Việt hay âm Hán Việt gì cả. ★Bà Rịa★ Có hai thuyết giải thích ý nghĩa tên Bà Rịa. Một là có một bà tên Rịa có công với vùng này nên được đặt tên cho địa phương. Nhưng thuyết này thiếu tư liệu lịch sử nên không có cơ sở khoa học. Thuyết thứ hai giải thích "Bà Rịa" là tên phiên âm một vị thần người Chăm là Po Riyak, nghĩa là "Thần sóng biển" (cũng dùng "Thần đại dương"). Thuyết này được cho là có lý hơn vì có cơ sở ngữ âm và văn hóa lịch sử. Trong văn hóa Chăm, Po Riyak là một vị thần quan trọng, thông minh, đức độ. Có nhiều thuyết kể về vị thần này, tụi mình xin kể đại để ra đây một thuyết để mọi người tham khảo: Truyện cổ của người Chăm có kể về chàng Eh Wa, con một gia đình nông dân nghèo đã rời quê hương qua xứ Ả Rập tìm thầy, học đạo. (Cũng có thuyết nói chàng đến xứ Serambi Makah, tức tiểu vương quốc Kelantan của liên bang Malaysia). Lúc đang học thì nghe tin quê hương bị xâm chiếm (nghe đâu chính là Việt Nam đánh Chămpa đó) nên chàng xin thầy về quê mà thầy không cho vì đoán được chàng mà tham gia cuộc chiến thì lành ít rủi nhiều. Nhưng mà chàng không nghe thầy, nhân lúc thầy ngủ lén lấy tấm ván của thầy kết làm bè và lên chiếc bè vượt sóng biển trở về quê hương. Thức dậy thấy mất tấm ván, ông thầy đoán ra mọi chuyện, thầy giận quá nguyền rủa đứa học trò không nghe lời: "Đi đường bộ sẽ bị rắn cắn, hổ vồ; đi đường biển sẽ bị sóng dập, cá ăn". Và lời nguyền của thầy linh thật. Khi Eh Wa gần tới đất liền, bỗng sóng nổi lên đánh vỡ tan chiếc bè, còn chàng Eh Wa thì bị cá mập nuốt sống. Tuy bị chết, nhưng hương hồn Eh Wa nhập vào cá voi (dân gian kêu cá ông) để cứu vớt những ngư dân gặp nạn đắm thuyền. Do bị chết vì sóng nên dân gian truyền tụng và tôn thờ Eh Wa là Po Riyak nghĩa là thần sóng. Không liên quan nhưng thầy lợi hại quá chàng chưa chết vì chiến tranh đã chết vì bị thầy rủa hiuhiu. Cơ mà nói vậy thì Bà Rịa không phải Bà nào cả mà là ông mọi người ạ. ★Cửu Long★ Tên gốc của sông Mê Kông là "Krông". Trong các ngôn ngữ Đông Nam Á (như tiếng Ê Đê) thì "Krông" có nghĩa là "sông lớn". Người Trung Quốc, bằng thói quen phiên âm mọi thứ ngôn ngữ khác thành ngôn ngữ của mình, đã phiên âm "Krông" thành "Cửu Long" và dùng tên này để chỉ một đoạn sông Mê Kông là sông Lan Thương từ chỗ hợp lưu sông Phổ Nhĩ trở xuống. Sau này, người Việt dùng lại từ "Cửu Long" để chỉ sông Mê Kông đoạn vào Việt Nam. "Cửu Long", theo cách hiểu phổ biến là "9 con rồng" chỉ 9 nhánh sông đổ ra Biển Đông ở 9 cửa là Tiểu, Đại, Ba Lai, Hàm Luông, Cổ Chiên, Cung Hầu, Định An, Bát Xắc, Tranh Đề. Thật ra, ngoài 9 cửa trên, còn có 6 cửa chưa được kể ra là Bãi Ngao, Bồ Đề, Gành Hào, Lớn, Ông Đốc và Rạch Giá. ★Nghệ An★ Tụi mình nhớ hồi bữa có bạn nào hỏi địa danh Nghệ An (mà tụi mình quên khuấy là bạn nào rồi), nay tụi mình giải đáp hen. Ở các tài liệu trên mạng, kiểu như "tên các tỉnh thành Việt Nam trong tiếng Trung", tụi mình thấy hầu hết đều viết Nghệ An là 艺安 /yì ān/. Ở một số bài viết khác thì cho rằng Nghệ An viết là 义安 phiên âm cũng là /yì ān/. Tụi mình cho là cả hai cách viết này đều sai quá sai. Cụ thể, chữ Nghệ - 艺 nghĩa là tài năng, vậy 艺安 - tài năng yên ổn là "tài năng chuyển động đều", không tăng không giảm à? Còn chữ 义 thì âm Hán Việt là "Nghĩa" chứ không phải "Nghệ". Theo tụi mình, "Nghệ An" là từ gốc Hán mà tiếng Hán viết là 乂安, phiên âm giống hai trường hợp trên, đều là /yì ān/, trong đó: - Nghệ là cai trị, cai trị sao cho dân được yên thì gọi là "nghệ"; - An là yên ổn, bình yên. "Nghệ An" nghĩa là vùng đất được cai trị cho yên ổn. Tên gọi này bắt đầu được sử dụng vào năm 1030 dưới thời nhà Lý. Một số từ điển định nghĩa "Nghệ An" là "thái bình vô sự". Còn trong Sử Ký Tư Mã Thiên có nhắc tới cụm "Thiên hạ nghệ an" [天下乂安] nghĩa là thiên hạ yên định. Nguồn: Ngày Ngày Viết Chữ
